तारापुञ्ज

विकिपिडिया, एक स्वतन्त्र विश्वकोशबाट
जहाँसम्म ज्ञात छ, तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) ब्रह्माण्डको सबभन्दा ठूलो खगोलीय वस्तुहरू हुन्छन् - एन॰जी॰सी॰ ४४१४ हाम्रो सौर मण्डलदेखि ६ करोड प्रकाश-वर्ष टाडा एक ५५,००० प्रकाश-वर्षका व्यासको तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हो

तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) असंख्य ताराहरूको समूह हो जो स्वच्छ र अँधेरी रातमा, आकाशका बीचमा अर्धचक्रका रूपमा र झिलमिलाउँदो मेखलाका समान देखा पर्छ। यो मेखला वस्तुत: एक पूर्ण चक्रका अङ्ग छन् जसको क्षितिजका तलको भाग देखिंदैन। भारतमा यसलाई मंदाकिनी, स्वर्णगंगा, स्वर्नदी, सुरनदी, आकाशनदी, देवनदी, नागवीथी, हरिताली आदि पनि भन्दछन्।

हाम्रो पृथ्वीसूर्य जस तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी)मा अवस्थित छन्, राती हामी नाङ्गो आँखाले यसै तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का ताराहरूलाई देक्न पाउँछौं। आजसम्म ब्रह्माण्डका जति भागको पता लागेकोछ त्यसमा लगभग यस्ता १९ अरब तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरू हुने अनुमान छ। ब्रह्माण्डका विस्फोट सिद्धान्त (बिग बंग थ्योरी आफ युनिवर्स)का अनुसार सबै तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरू एक अर्कादेखि तेजीसित टाडा हट्तै जाँदै छन्।

ब्रह्माण्डमा सय अरब तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) अस्तित्वमा छन्। जसले ठूलो मात्रामा ताराहरू, ग्यासखगोलीय धूलोलाई समेटेको छ। तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरूले आफ्नो जीवन लाखो वर्ष पूर्व प्रारम्भ गरे र बिस्तारै आफ्नो वर्तमान स्वरूपलाई प्राप्त गरे। प्रत्येक तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरूले अरबौं ताराहरूलाईको समेटेका छन्। गुरूत्वाकर्षणले ताराहरूलाई एक साथ बाँधेर राख्दछ र यसै प्रकार अनेक तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) एक साथ मिलेर तारा गुच्छ (clustre)मा रहन्छ ।

प्रारम्भमा खगोलशास्त्रीहरूको धारणा थियो कि ब्रह्माण्डमा नयाँ तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरू र क्वासरहरूको जन्म सम्भवत: पुरानो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरूका विस्फोटका फलस्वरूप हुन्छ। तर यार्क विश्वविद्यालयका खगोलशास्त्रीहरू-डा.सी.आर। प्यूटर्न र डा.ए.ई राइटले तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरूका चार समूहहरूको अन्तरक्रियाहरूको अध्ययन गरेर यस धारणाको खंडन गरेकाछन्। उनले यो बताएका छन् तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरूका बीचमा यस्तो विस्फोटक अन्तर क्रियाहरू हुँदैनं जो नयाँ तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरूलाई जन्म दिन सकुन्।

तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का प्रकार[सम्पादन गर्नुहोस्]

अधिकांश तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरूको केन्द्र ताराहरूदेखि भरेको गोलाकार भाग हुन्छ, जसलाई नाभिक भनिन्छ र यो नाभिक आफ्नो चारतर्फ एक तलीय गोलाकार डिस्कसित जोडिएको हुन्छ | खगोलविज्ञानी तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरूलाई तिनको आकारका आधारमा मुख्य रूपले तीन भागहरूमा विभाजित गर्दछन्। कुनै घुमाउरो कमानीजस्तो स्पाइरल, अण्डाकार र अनियमित आकारका हुन्छ्न् । यो कसैला थाह छैन कि किन तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरू एक निश्चित रूप धारण गर्दछ । शायद यो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरूका घूर्णनका वेग र त्यसमा स्थित ताराहरूको बन्ने गतिमा निर्भर गर्दछ।

हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी)[सम्पादन गर्नुहोस्]

हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) (जिसमा हाम्रो पृथ्वी छ)को चौडाई र चमक सर्वत्रसमान छैन। धनु (सैजिटेरियस) तारामण्डलमा यो सबैभन्दा अधिक चौडी र चमकीलो छ। दूरदर्शीद्वारा हेर्नमा तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी)मा असंख्य ताराहरू देखा पर्छन्। विभिन्न चमकका ताराहरूको सङ्ख्या गिनेर, तिनको दूरीको गणना गर्न र तिनको गति नापकर ज्योतिषिहरूले तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का वास्तविक रूपको धेरै राम्रो अनुमान लागेको लिया छ। यदि आकाशमा देखा पडने रूपका बदलामा त्रिविमतीय अवकाश (स्पेस)मा तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का रूपमा विचार गरियोस् त थाह लाग्छ कि तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) लगभग समतल वृत्ताकार पहिएका समान छ जसको धुरीका नजीकको भाग केही फूला भएको छ। चित्रमा तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी)को बगलदेखि चित्र देखिाइएको छ (माथिदेखि हेर्नमा तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) पूर्ण वृत्ताकार देखा पर्नेछछ)। यस पहिएको व्यास लगभग एक लाख प्रकाशवर्ष छ (१ प्रकाशवर्ष=५.९´१०१२) मील वा पृथ्वीदेखि सूर्यको दूरीको ६३ हजार गुना) र मोटोई ३,००० देखि ६,००० प्रकाशवर्षका बीच छ। केन्द्रका नजीकको मोटोई लगभग १५,००० प्रकाशवर्ष हो। हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी)मा ताराहरू समान रूपले वितरित छैनन्। बीच बीचमा अनेक तारागुच्छ छन् र यसको पनि सम्भावना छ कि देवअथवा (ऐंड्रोमीडा) नीहारिकाका समान हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी)मा पनि सर्पिल कुंडलीहरू (स्पाइरल आर्म्स) होउन् । ताराहरूका बीचमा सूक्ष्म धूलि र ग्यास फैली छन्, जो टाडाका ताराहरूको प्रकाश क्षीण गर्न दिन्छन्। धूलि र ग्यासको घनत्व संस्थाका मध्यतलमा अधिक छ। कहीं कहीं धूलिका बाक्लो बादल हो जानाले कालो नीहारिकाहरू बनेकाछन्। कहीं ग्यासका बादल नजीकका ताराहरूका प्रकाशदेखि उद्दीप्त भएर चमकती नीहारिकाका रूपमा देखा पर्छन्। हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी)को द्रव्यमान सूर्यका द्रव्यमानको लगभग एक खरब (१०११) गुछैन। यसबाट प्राय: आधा त ताराहरूको द्रव्यमान छ र आधा धूलि र ग्यासको ।

तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी)को वातावरण[सम्पादन गर्नुहोस्]

हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) बीचमा फूली भएको वृत्ताकार पूडीका समान छ। यसमा एक वृत्तका भीतर नैं ती सब ताराहरू छन् जो हामीलाई आकाशमा पृथक्‌-पृथक्‌ देखा पर्छन्। हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का चारतर्फ धेरै टाडासम्म ताराहरू र तारगुच्छ विरलतादेखि फैले भए छन्।

हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का केन्द्रका नजिकताराहरू सङ्ख्यामा अधिक बाक्लो छन् र किनारतर्फ अपेक्षाकृत बिखरे भए छन्। सबै ताराहरू केन्द्रको परिक्रमा गर्न रहेका हुन्, केन्द्रका निकटभएका ताराहरू अधिक गतिदेखि र दूरभएका कम गतिबाट। हमारा सूर्य केन्द्रदेखि लगभग ३०-३५ हजार प्रकाशवर्ष टाडा छ र तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का मध्य तलमा छन्। यसै कारण आफ्नो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हामीलाई वैसी मेखलाको प्रकार देखा पडु्दछन् जसको माथि वर्णन गरिएको छ। पृथ्वीदेखि तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी)को केन्द्र धनु तारामण्डलतर्फ छ। यसै कारण तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का केन्द्रको परिक्रमा गर्दछ। यस परिक्रमामा त्यसका वेग १५० मील प्रति सेकड छन्। यस वेगदेखि पनि पूर्ण परिक्रमामा सूर्यलाई २० करोड वर्ष लाग्छन्।

केही भनें तीव्र गतिभएका ताराहरू र गोलीय तारगुच्छ (ग्लोब्यूलर क्लस्टर) हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी)को सीमाका बाहिर छन्, परन्तु यी पनि हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) देखि सम्बद्ध छन् र त्यसैका अङ्ग मानिन्छन् (द्र। चित्र) लगभग १०० गोलीय तारागुच्छ ज्ञात छन्। यिनको वितरण गोलाकार छ। यी तारागुच्छहरूका वितरणदेखि तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी)को केन्द्र ज्ञात गर्न सकिन्छ। ताराहरूको गति नापनाले पनि केन्द्रको गणनामा सहायता मिल्दछ। रूप र विस्तारमा तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) धेरै सी अगांग (एक्स्ट्रा गैलक्टिक) नीहारिकाहरूदेखि (अर्थात ती तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरूदेखि जो हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) देखि पूर्णतया बाहिर छन्) मिलती जुल्दछन्।

  • गोरखप्रसाद : नीहारिकाहरू (बिहार राष्ट्रभाषा परिषद);
  • बोक एवं बोक : द मिल्की वे (१९५४)

सन्दर्भ[सम्पादन गर्नुहोस्]