द्यावापृथिवी

द्यावापृथिवी ऋग्वेदमा उल्लेखीत एक द्वैध देवताको नाम हो । आमा र बुबाको प्रतीक यी देवता सधैं वेदहरूमा एकअर्कासँग संयोजनमा उल्लेख गरिएको छ। यस देवतासँग सम्बन्धित ऋग्वेदमा छवटा सुक्तहरू छन्। देवताहरूको यो जोडीलाई विभिन्न उपनामहरू र विशेषणहरूद्वारा चिनिन्छन् जसको अर्थ देवताहरूको अभिभावक हो। यस देवताका नामहरू 'पितृ', 'मातरा', 'जनित्री' हुन्। दिउको अर्थ आकाश पुरुष तत्व र पृथ्वी नारी तत्व हो भन्ने मान्यता पनि छ । यिनीहरूको संयोजनबाट नै विभिन्न देवताहरूको उत्पत्ति भएको छ। द्युला आदित्य , अग्नि, अंगिरस, अश्विनौ, इन्द्र, पर्जन्य, सूर्य र उषाका पिता मानिन्छन्।त्यसैगरी, यी दुवै शाश्वत र अमर छन्। तिनीहरूले प्रचुरता र प्रचुरताको प्रतीक गर्छन् र सृष्टिमा धन, अन्न, र प्रशस्तता प्रदान गर्छन्। दैवपृथ्वी देवताका विद्वान हुन् र सधैं विवेकलाई प्रोत्साहित गर्छन्। आमाबाबु भएकोले, तिनीहरू सधैं दुष्टबाट देवताहरूको रक्षा गर्छन्।

वेदोल्लेखीत संदर्भ

ऋग्वेदमा उल्लेख भएअनुसार पवित्र र उज्यालो सूर्यको उत्पत्ति यीनै देवताबाट भएको हो। ऋग्वेदको एक सुक्तमा, द्यवपृथिवीलाई स्त्री देवताको रूपमा उल्लेख गरिएको छ। उनीहरू एकअर्काका दिदीबहिनी हुन् (सामन्ते स्वासरा) र उनीहरूले भक्तहरूलाई भयानक विपत्तिबाट जोगाउन प्रार्थना गरेका छन्। त्यस्तै द्यावापृथिवी घ्यू र अमृतले भरिएका छन । 'इमौ वै लोकौ रेत्सिचौ' (शत. ब्रा. १.८.१.२९) अर्थात् यी दुईवटा वीर्य संसार हुन् । साथै ती दुवै प्राण र उडान वायु जस्तै छन् (शत. ब्रा. ४.३.१.२२)। आश्वलायन श्रौतसूत्र (२.१४) ले काम्य यागलाई व्यावपृथ्व्योरायनको रूपमा वर्णन गर्दछ। ऋग्वेदका केही ग्रन्थहरूमा द्युलालाई आदित्यको पिता मानिएको छ।

उपासनाको वर्तमान अवस्था

वर्तमान समयमा द्यावापृथ्वीबाट पृथ्वी अर्थात् धरती माताको अवधारणा प्रचलनमा आएको र आज पनि पूर्विय संस्कृति र कृषि संस्कृतिमा उनको पूजाको असाधारण महत्त्व रहेको छ । वेदोत्तर कालमा यि युगल देवताको पूजा घट्यो। तर समय बित्दै जाँदा द्यावापृथ्वी सन्निहित पार्थिव प्रकृतिलाई विभिन्न चाडपर्व र व्रतका माध्यमबाट पूजा/उपासना गरिन्छ ।