बिमिरो
 | एक अनाथ पृष्ठको रुपमा रहेको, अन्य विकिपृष्ठसित नजोडिएको वा एक-दुईवटा लेखहरूसँग मात्र जोडिएको हुनसक्छ। कृपया सम्बन्धित लेखहरूलाई यस पृष्ठ सूत्रसँग जोड्न सहायता गर्नुहोस् |
| बिमिरो | |
|---|---|
| |
| वैज्ञानिक वर्गीकरण | |
| जगत: | |
| (श्रेणीविहीन): | |
| (श्रेणीविहीन): | |
| (श्रेणीविहीन): | |
| गण: | |
| कुल: | |
| वंश: | |
| प्रजाति: | C. medica
|
| वैज्ञानिक नाम | |
| Citrus medica L. | |
बिमिरो
बिमिरो नेपालमा पाइने एक किसिमको फल हो। यो सिटरस वर्गमा पर्दछ। यसको फल गुलियो/अमीलो हुन्छ। यसलाई साँदेर खाने प्रचलन रहेको छ।
बिमिरो (सिट्रोन,सिट्रस मेडिका ), ऐतिहासिक रूपमा बाक्लो बोक्रा भएको ठूलो सुगन्धित अमिलो फल हो । यो 'ठूलो, नराम्रो कागती' जस्तो देखिन्छ। यो मौलिक फलहरू मध्ये एक हो जसबाट अन्य सबै बिमिरो प्रकारहरू प्राकृतिक हाइब्रिड प्रजाति वा कृत्रिम हाइब्रिडाइजेशन मार्फत विकसित हुन्छन् । यद्यपि बिमिरो खेतीहरूले विभिन्न प्रकारका भौतिक रूपहरू लिन्छन्, तिनीहरू सबै आनुवंशिक रूपमा नजिकबाट सम्बन्धित छन्। यो एशियाई र भूमध्य भोजन, परम्परागत औषधि, अत्तर, र धार्मिक अनुष्ठान र प्रसाद मा प्रयोग गरिन्छ। अन्य अमिलोसँग बिमिरोको हाइब्रिडहरू व्यावसायिक रूपमा बढी प्रख्यात छन्, विशेष गरी कागती र धेरै निबुवाहरू ।
अन्य भाषाहरू
भ्रमको स्रोत यो हो कि फ्रान्सेली र अङ्ग्रेजीमा 'सिट्रोन ' झूटा साथीहरू हुन् , किनकि फ्रान्सेली शब्द 'सिट्रोन' ले अङ्ग्रेजीमा लेमनलाई बुझाउँछ ; जबकि सिट्रोनका लागि फ्रान्सेली शब्द 'सेड्राट' हो । वास्तवमा १६ औं शताब्दीमा अंग्रेजी शब्द सिट्रोन लेमन समावेश गरियो। [ असफल प्रमाणीकरण ] कागतीलाई सन्दर्भ गर्न बिमिरोका भिन्नताहरू प्रयोग गर्ने अन्य भाषाहरूमा आर्मेनियाली, चेक, डच, फिनिश, जर्मन, इस्टोनियाली, लाटभियन, लिथुआनियाली, हंगेरियन, एस्पेरान्तो, पोलिश र स्क्यान्डिनेभियन भाषाहरू समावेश छन्।
इटालियनमा यसलाई सेड्रो भनिन्छ , उही नाम शंकुयुक्त रूख देवदारलाई संकेत गर्न पनि प्रयोग गरिन्छ । त्यसै गरी, ल्याटिनमा सिट्रस वा थाइन काठलाई उत्तर अफ्रिकी साइप्रस टेट्राक्लिनिस आर्टिक्युलाटाको काठ भनिन्छ । इन्डो-इरानी भाषाहरूमा यसलाई तुरुञ्ज भनिन्छ, नारञ्ज ('तीतो सुन्तला') को विपरीत । दुबै नामहरू अरबीमा उधारो गरिएको थियो र AD 711 मा मुस्लिमहरूले आफ्नो कब्जा पछि स्पेन र पोर्चुगलमा पेश गरेका थिए , जहाँ पछिको नाम सुन्तलाको स्रोत बन्यो रिब्रेकेटिंग ( र 'टोरोन्जा' र 'टोरन्जा' को पुरानो, जसले आज वर्णन गर्दछ। क्रमशः स्पेनिश र पोर्तुगालीमा अंगूर )।
डच व्यापारीहरूले बेक्ड सामानहरूको लागि मौसमी रूपमा सुकेड आयात गर्छन्; इन्डोनेसिया र अन्य देशहरूबाट एक बाक्लो, हल्का हरियो रंगको व्यावसायिक रूपमा मिठाईको आधा पिलिङ ( sukade - प्रेमको लागि इन्डोनेसियाली शब्द, Citrus médica विविधता 'Macrocárpa'), जुन 2.5 किलोग्राम वजनमा पुग्न सक्छ। मिठाईमा प्रशोधन गर्नु अघि नुन उपचारद्वारा तीतो स्वाद हटाइन्छ।
हिब्रूमा यसलाई एट्रोग ( אתרוג ) ; यिदिशमा यसलाई "esrog" वा " esreg " भनिन्छ। सुक्कोटको फसल बिदामा लुलाभिम ( खजुरको छेउ ) सँग जोडिएको बिमिरोले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
उत्पत्ति र वितरण
बिमिरो पुरानो र मौलिक कागती प्रजाति हो।
केही आणविक प्रमाणहरू छन् कि अधिकांश खेती गरिएका बिमिरो प्रजातिहरू थोरै संख्यामा पुर्खाका प्रकारहरूको संकरीकरणबाट उत्पन्न भएका थिए: बिमिरो, नाइटे , निबुवा, ठुलो कागती आदि। बिमिरोलाई सामान्यतया आत्म-परागणद्वारा निषेचित गरिन्छ , जसले गर्दा तिनीहरूले उच्च स्तरको आनुवंशिक राग प्रदर्शन गर्दछ । यो महिलाको सट्टा कुनै पनि बिमिरो हाइब्रिडको पुरुष अभिभावक हो।
बिमिरो फलहरूका लागि पुरातात्विक प्रमाणहरू सीमित छन्, किनकि पुरातत्वमा न त बीउ र परागहरू नियमित रूपमा बरामद हुने सम्भावना छ। बिमिरो हिमालयको दक्षिणपूर्व फेदमा रहेको मानिन्छ । यो सोचिएको छ कि चौथो शताब्दी ईसा पूर्वमा, जब थियोफ्रास्टसले "मिडियन एप्पल" को उल्लेख गरे। यसको वैज्ञानिक पदनामको बावजुद, जुन पुरानो ग्रीक स्रोत "Median pome" मा पुरानो नाम को रूपान्तरण हो, यो फल मिडिया वा पुरातन मिडियामा स्वदेशी थिएन । बिमिरो प्रायः क्यास्पियन सागरमा खेती गरिएको थियो । Mazandarn र Gilan भूमध्यसागरीय बेसिनमा जाने बाटोमा , जहाँ यो पछिको समयमा खेती गरिएको थियो। एरिच आइज्याक द्वारा वर्णन गरिए अनुसार विभिन्न क्षेत्रहरूमा शताब्दीहरू धेरैले अलेक्ज्याण्डर द ग्रेट र तिनका सेनाहरूको भूमिकालाई इरान र आजको पाकिस्तानमा आक्रमण गर्दा बिमिरो पश्चिमतर्फ फैलिएको ग्रीस र इटाली जस्ता युरोपेली देशहरूमा पुग्न जिम्मेवार भएको रूपमा उल्लेख गर्छन् ।
फल
बिमिरो फल सामान्यतया अंडाकार वा आयताकार हुन्छ, स्टाइलर छेउमा साँघुरो हुन्छ । जे होस् बिमिरोको फलको आकार धेरै परिवर्तनशील हुन्छ, ठूलो मात्रामा अल्बेडोको कारणले गर्दा जुन रूखमा फलको स्थिति, मौसम,अभिमुखीकरण र अन्य धेरै कारकहरू अनुसार स्वतन्त्र रूपमा बनाउँछ। बोक्रा फुरो भएको र अनुयायी हुन्छ। भित्री भाग बाक्लो, सेतो र कडा बाहिरी भाग समान रूपमा पातलो र धेरै सुगन्धित हुन्छ। गुदी सामान्यतया अम्लीय हुन्छ, तर यो मीठो पनि हुन सक्छ र केहि किसिमका पूर्ण रूपमा गुदीबिहिन हुन्छन्।
अधिकांश बिमिरो प्रजातिहरूमा मोनोएम्ब्रियोनिक बीउहरूको ठूलो संख्या हुन्छ । बीउहरू कालो भित्री कोटसहित सेतो र अम्लीय प्रजातिहरूको लागि रातो-बैजनी चालाजल दागहरू हुन्छन् र मीठोहरूका लागि रङ्गहीन हुन्छन्। बिमिरोका केही प्रजातिहरूमा स्थायी शैलीहरू हुन्छन् जुन फेकन्डेशन पछि झर्दैनन्। ती सामान्यतया यहूदी धर्ममा अनुष्ठान एट्रोग प्रयोगको लागि रुचाइन्छ ।
केही बिमिरोहरूमा बाहिरी सतहमा मध्यम आकारको तेलका बुलबुलेहरू हुन्छन्, एकअर्कासँग मध्यस्थ रूपमा टाढा हुन्छन्। केही प्रजातिहरू रिब गरिएका हुन्छन् र बाहिरी सतहमा बेहोस रूपमा वाल्ट हुन्छन्। औंला भएको बिमिरो प्रजातिलाई सामान्यतया बुद्धको हात भनिन्छ ।
रंग हरियो, नपाकेको बेला, ओभरपिक हुँदा पहेंलो-सुन्तलासम्म फरक हुन्छ। बिमिरो रूखबाट झर्दैन र 8-10 पाउन्ड (4-5 किलोग्राम) पुग्न सक्छ यदि पूर्ण रूपमा परिपक्व हुनु अघि छनोट गरिएको छैन भने। यद्यपि, तिनीहरू जाडो अघि छनोट गर्नुपर्छ, किनकि हाँगाहरू भुइँमा झुक्न वा भाँचिन सक्छन् र रूखमा धेरै फङ्गल रोगहरू निम्त्याउन सक्छन्।
फलहरू द्वारा लिइएका विभिन्न प्रकारका बावजुद बिमिरोहरू सबै आनुवंशिक रूपमा नजिकबाट सम्बन्धित छन्, एकल प्रजातिको प्रतिनिधित्व गर्दछ। आनुवंशिक विश्लेषणले ज्ञात प्रजातिहरूलाई तीन समूहमा विभाजन गर्छ: एउटा भूमध्यसागरीय क्लस्टर भारतमा उत्पत्ति भएको मानिन्छ, र दुईवटा क्लस्टरहरू मुख्य रूपमा चीनमा पाइन्छ, एउटाले औंलाहरू भएका बिमिरोहरूलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ र अर्को औँला नभएका प्रजातिहरू समावेश गर्दछ।
बिरुवा
बिमिरो एक ढिलो-बढ्दो झाडी वा सानो रूख हो जुन लगभग ८ देखि १५ फिट (२ देखि ५ मिटर) को उचाइमा पुग्छ। यसका अनियमित हाँगाहरू र पातको अक्षहरूमा कडा टुक्राहरू र लामो मेरुदण्डहरू हुन्छन् । सदाबहार पातहरू हरियो र कागती सुगन्धित हुन्छन् जसमा थोरै सेरेट किनाराहरू, ओभेट-लेन्सोलेट वा अंडाकार अण्डाकार २.५ देखि ७.० इन्च लामो हुन्छ। पातहरू सामान्यतया पखेटाविहीन वा सानो पखेटा भएका हुन्छन्। अम्लीय प्रजातिका गुच्छका फूलहरू बाहिरबाट बैजनी रंगका हुन्छन्, तर मीठा फूलहरू सेतो-पहेंलो हुन्छन्।
बिमिरोको रूख धेरै जोसिलो हुन्छ लगभग कुनै सुप्तता बिना, वर्षमा धेरै पटक फुल्छ, र त्यसैले नाजुक र शीतप्रति अत्यन्त संवेदनशील हुन्छ।
किसिम
अम्लीय प्रजातिहरूमा इटालीको फ्लोरेन्टाइन र डायमान्टे सिट्रोन , ग्रीक सिट्रोन र इजरायलको बालाडी सिट्रोन समावेश छ । मीठो प्रजातिहरूमा कोर्सिकन र मोरक्कन बिमिरोहरू समावेश छन् । पल्पलेस प्रजातिहरूमा केही औंलादार प्रजातिहरू र यमनाइट बिमिरो पनि समावेश छन् ।
केही धेरै बिमिरो हाइब्रिडहरू पनि छन् ।उदाहरणका लागि, पोन्डेरोसा लेमन , लुमिया र रोब्स एल अर्सा बिमिरो हाइब्रिडहरू हुन्। कसै-कसैले दावी गर्छन् कि फ्लोरेन्टाइन बिमिरो पनि शुद्ध बिमिरो होइन, तर बिमितो हाइब्रिड हो।
प्रयोग
पाककला
जबकि कागती र सुन्तला मुख्यतया तिनीहरूको गुदी र रसदार खण्डहरू उपभोग गर्नको लागि ताछिन्छ , बिमिरोको गुदी सुख्खा हुन्छ, कुनै कुनैले सानो मात्रामा रस समावेश गर्दछ। बिमिरो फलको मुख्य सामग्री यसको बाक्लो सेतो बोक्रो भित्रको भाग हो, जुन खण्डहरूमा टाँसिन्छ र सजिलैसँग अलग गर्न सकिँदैन। बिमिरो आधा हुन्छ र भित्री गुदी हुन्छ, त्यसपछि यसको रिन्ड (जति बाक्लो हुन्छ) टुक्राहरूमा काटिन्छ। ती चिनीको सिरपमा पकाइन्छ र ग्रीकमा "kítro glykó" (κίτρο γλυκό) भनेर चिनिने चम्चा मिठाईको रूपमा प्रयोग गरिन्छ वा चिनीसँग चकित र मिठाईमा प्रयोग गरिन्छ र केकमा कन्फेक्शनको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। इटालीमा, "सेड्राटा" नामक कोमल पेय फलबाट बनाइन्छ।
सामोआमा "भाइ टिपोलो" भनिने स्फूर्तिदायी पेय निचोडको रसबाट बनाइन्छ। यसलाई "ओका" भनिने कच्चा माछाको परिकार र पलुसामी वा लुआउको भिन्नतामा पनि थपिन्छ।
बिमिरो एसियाली खानामा नियमित रूपमा प्रयोग हुने फल हो। यसको फ्लेभेडोको सुगन्ध वा जोसको लागि पनि प्रयोग गरिन्छ , तर सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण भाग भित्री सेतो भाग हो ( पिथ वा अल्बेडो भनेर चिनिन्छ) जुन अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमा एकदम महत्त्वपूर्ण छ र खाद्य उद्योगमा व्यापक रूपमा प्रयोग हुन्छ।
बिमिरोका दर्जनौं प्रजातिहरूलाई सामूहिक रूपमा लेबु भनिन्छ बंगलादेश , पश्चिम बंगालमा , जहाँ यो प्राथमिक अमिलो फल हो।
इरानमा जाम बनाउन बिमिरोको बाक्लो सेतो भाग प्रयोग गरिन्छ, पाकिस्तानमा फल जाम बनाउन प्रयोग गरिन्छ तर अचारमा पनि प्रयोग गरिन्छ। दक्षिण भारतीय व्यञ्जनमा , बिमिरोका केही प्रजातिहरू (सामूहिक रूपमा तमिलमा "नार्थंगाई" र कन्नडमा "हेरालिकाई" भनेर चिनिन्छ ) अचार र संरक्षणमा व्यापक रूपमा प्रयोग गरिन्छ। कर्नाटकमा , हेरालिकाई (बिमिरो) लेमन राइस बनाउन प्रयोग गरिन्छ । कच्छ , गुजरातमा , यो अचार बनाउन प्रयोग गरिन्छ, जहाँ फलफूलका सम्पूर्ण स्लाइसहरूलाई नुन, सुकाइ , गुड़ र मसलाहरू मिसाएर मीठो मसालेदार अचार बनाइन्छ। अमेरिकामा बिमिरो छुट्टीको फल केकहरूमा एक महत्त्वपूर्ण चिज हो ।
लोक चिकित्सा
प्राचीन कालदेखि मध्ययुगीन समयदेखि बिमिरो मुख्यतया समुद्री रोग , स्कर्भी र अन्य विकारहरू विरुद्ध लड्न मानिने चिकित्सा उद्देश्यहरूको लागि प्रयोग गरिन्थ्यो। फ्लेभेडोको आवश्यक तेल (रिन्डको सबैभन्दा बाहिरी, पिग्मेन्टेड तह) लाई पनि एन्टिबायोटिक मानिन्थ्यो ।
बिमिरोको रसमा भिटामिन सी र डाइटरी फाइबर ( पेक्टिन ) को उच्च सामग्री हुन्छ जुन सिट्रोनको बाक्लो अल्बेडोबाट निकाल्न सकिन्छ ।
धार्मिक
यहूदी धर्ममा
मुख्य लेख: Etrog
बिमिरो (हिब्रूमा इट्रोग भन्ने शब्द ) यहूदीहरूले सुक्कोटको यहूदी फसलको छुट्टीको समयमा धार्मिक अनुष्ठानको लागि प्रयोग गर्छन् । ट्याबरनेकलहरूको पर्व,त्यसकारण यसलाई यहूदी प्रतीक मानिन्छ। जुन विभिन्न हिब्रू प्राचीन वस्तुहरू र पुरातात्विक खोजहरूमा पाइन्छ।
बुद्ध धर्ममा
मुख्य लेख: बुद्धको हात
चीनको मूल निवासी बिमिरोको विभिन्न प्रकारका खण्डहरू छन् जुन औंलाहरू जस्तै भागहरूमा विभाजित हुन्छन् र बौद्ध गुम्बाहरूमा प्रसादको रूपमा प्रयोग गरिन्छ ।
हिन्दू धर्ममा
नेपालमा तिहारको समयमा भाइटीकाको समयमा बिमिरोको पूजा गरिन्छ । मृत्युको हिन्दू देवता यम र उनकी बहिनी यमुनाको मनपर्ने विश्वासबाट यो पूजा गरिएको मानिन्छ ।
अत्तर
धेरै शताब्दीयौंदेखि, सिट्रोनको सुगन्धित आवश्यक तेल ( सेडरेटको तेल ) अत्तरमा प्रयोग गरिएको छ, उही तेल जुन यसको एन्टिबायोटिक गुणहरूको लागि औषधीय रूपमा प्रयोग गरिएको थियो। यसको प्रमुख घटक लिमोनिन हो ।