भारद्वाज ऋषि

विकिपिडिया, एक स्वतन्त्र विश्वकोशबाट


"भरद्वाज" यहाँ अनुप्रेषित हुन्छ। यहाँले, अन्य प्रयोगहरूको लागि, भरद्वाज (disambiguation) हेर्नुहोस्।

भरद्वाज ऋषि
संबद्ध हिन्दु धर्म
सहोदर कच, केसरी
सन्तान द्रोणाचार्य
पिता बृहस्पति

भरद्वाज हिन्दुहरुका एक महान ऋषि हुन्। भरद्वाज प्रसिद्ध सप्तर्षिमध्येका एक ऋषि हुन् । तैत्तिरीय ब्राहण भन्ने ग्रन्थमा उल्लेख भएअनुसार उनी वेदहरुका पूर्ण ज्ञाता बन्न चाहन्थे । यसको लागि उनले परिश्रम गरिरहेका थिए, किनतु वेदको पार पाउन कठिन भइरहेको थियो । त्यसपछि उनले इन्द्रको तपस्या गरेर एकएक सयका दरले तीनपटक सम्म वेदको अथ्ययन गर्ने वरदान पाएका थिए । तीनसय वर्षको आयु थप पाउँदा पनि वेदहरूको पूर्ण ज्ञान गर्ने सफलता प्राप्त भएको थिएन । यिनी उद्विग्न र निराश भएर बसेको बेलामा देवराज इन्द्र थिनका अगाडि प्रकट । अनि उनले गगनचुम्बी तीन पर्वत थिनका लगअडि खडा गराए । ती पहाडमध्येबाट एक मुठी चम्किलो बस्तु लिएर इन्द्ले भरद्वाजसँग भने तिमीले तीनसय वर्षभित्र यी तीन पहाडबाट मुठीभर वेदको ज्ञान प्राप्त गरेका छौं । अब तिमीले नै विचार गर यी पहाडहरु तिमी कहिल्यौ पार गर्न सकौला ? वेद अनन्त छन् यिनको अन्त पाउन कसरी सम्भव हुन सक्ला ?

   भरद्वाज ऋषि वेदको यस्तो अनन्ततालाई जानेर ज्यादै आश्चर्यचकित भए, साथै अनि प्रशन्न पनि । वेदहरूको ईश्वरका रुप हुन्, जब ईश्वर नै अनन्त छन् भने वेद अनन्त हुनु स्वभाविकै भयो । भरद्वाज ऋर्षिले ऋग्वेदको छैटौँ मण्डलका अनेक सूक्तहरूको दर्शन पाएका छन् । अर्थववेदका पनि अनेक मन्त्र यिनले देखेका छन् । यी देवगुरु वृहस्पतिका छोरा हुन् । यिनको जम्म हुँदा वृहस्पति र उनकी पत्नी ममताको बीचमा विवाद भएको थियो । बृहस्पति ममतासंग यो छोरा को पालनपोषण तिमी गर भन्थे भने ममता भन्थिन् – हुँदैन, यसको पोषण तपाई गर्नुहोस् । यसकारण थिनको नाम ‘भरद्वाज’ भएको हो । भरद्वाजको उचित पालनपोषण मरुद्गणले गरेका हुन् । एक पतक दुष्यन्तका छोरा भरतले ‘मरुत्स्तोभ’ नाम भएको यज्ञ गरेका थिए । त्यतिखेर मरुद्गणले उनलाई पुत्ररूपमा भरद्वाजलाई प्रदान गरेका थिए । यसपछि भरद्वाज ऋषिले भरद्वारा यज्ञ गराए जसबाट उनलाई ‘वितथ’ नाम गरेको पुत्र प्राप्त भयो ।

   आयुर्वेदको प्रसिद्ध ग्रन्थ चरकसंहितामा आयुर्वेदको पृथ्वीमा आवरण गराउने व्यक्तिको रूपमा ऋषि भरद्वाजको वर्णन गरिएको छ । पहिले तपस्या, ब्रत आदि गरेर संयमका साथ जीवन बिताउने मानिसहरूलाई पनि रोगहरूले विध्नरूपमा आएर बाधा पुर्याउन थालेपछि हिमालयमा ऋषिहरूको सभा बस्यो । तयस सभामा उपस्थित ऋषिहरूमा भरद्वाज पनि हुनुहुन्थ्यो । सभाले मानिसहरूमा रोगहरु बढेर दुःख भएकोमा त्यसको समाधान गर्ने उपायको लागि स्वर्गका राजा इन्द्रको शरणमा जाने निर्णय गर्यो । अब स्वर्गमा को जाने भन्ने प्रश्न उठ्दा सबभन्दा पहिले भरद्वाज मुनिले यस काममा आफूलार्य खटाइयोस् भनी अनुरोध गर्नुभएकोले वहाँलाई स्वर्ग गएर इन्द्रबाट उपयोगी ज्ञान लिएर आउने भनी पठाईयो । उहाँले इन्द्रलाई भेटी त्यसको समाधान बताइदिन बिन्ती गर्नुभयो । महर्षि भरद्वाज को बुद्धिवैभव देखेर इन्द्रले उहाँलाई आयुर्वेदको उपदेश गर्नुभयो । त्यसबाट आयुर्वेदको अध्ययन गर्नुभयो । यो घटनाबाट महर्षि भरद्वाजको लोककल्याण तप्परता, दयालुपन, साहस आदि गुणहरूले राम्रो सङ्केत पाइन्छ ।

   यतिमात्र होइन, रामायणको कथामा उहाँ आश्रममा भगवान् रामचन्द्रलाई भेट गर्न आएका सेनासहितका भरतको पूर्ण राजसी सम्मानका साथ बासको व्यवस्था भएको घटना उल्लेखित छ । यसका अतिरिक्त धर्मशास्त्रको इतिहास भन्ने ग्रन्थमा भरद्वाजलाई श्रौतसूत्र र गृहृयसूत्रका लेखक तथा धर्मशास्त्रका व्याख्याताको रूपमा पनि प्रस्तुत गरिएको छ ।

   महाभारतको कथा अनुसार द्रोणाचार्य महर्षि भरद्वाजका अयोनिज पुत्र हुन् । ऋषि गंङ्गाको तीरमा नित्यकर्म गरिरहेको बेलामा घृताची नामकी अप्सरा एकवस्त्र भएर गङ्गामा नुहाइन् । उनलाई त्यो अवस्थामा देख्दा भरद्वाजको नम विचलित भयो, नउको मन सम्हाले, तर इन्द्रियबाट वीर्यपात भयो । ऋषिले खसेको वीर्यलाई द्रोणनामक कलशमा हाले । ऋषिको अमोत्र वीर्यबाट बालक जन्म्यो । द्रोणकलशमा जन्मेको हुँदा बालकको नाम द्रोण रह्यो । यिनलाई वेदवेदाङ्गादि चौध विद्याको उपदेश स्वयम् ऋषिबाट भयो । शास्त्रास्त्र विद्याको शिक्षा अग्निका अवतार अग्निवेश मुनिबाट भयो । यिनै कुमार पछि शरद्वान् गौतमकी छोरी कृपीसँग विवाहित भएर गृहस्थ आश्रममा दीक्षित भएपछि द्रोणाचार्य नामले प्रसिद्ध भए ।

   जब भरद्वाजलाई वेदहरु अनन्त रहेछन् वेदहरूको पूर्णज्ञान गर्न त सयौं जन्म पनि पर्याप्त हुँदो रहेनछ भन्ने जानकारी भयो । त्यस बखत देवराज यन्द्रले त्यसतर्फ लाग्नुको सट्टा मैले बताएअनुसारको यज्ञ गर, तयसैबाट सम्पूर्ण वेदको अध्ययनबाट हुने लाभ प्राप्त गर्न सक्नेछौ भन्ने सुझाव भरद्वाजलाई दिएका थिए ।

   भरद्वाजले त्यो यज्ञ पूरा गर्ने निर्णय गरे । इन्द्रले सवै विधि विधान सिकाइदिए । सवै तयारी पूरा भयो । ती ऋषिले त्यो यज्ञमा शक्तिलाई प्रमुख स्थान दिएर उनीबाट यत्रसँग आशीर्वाद माग्ने इच्छा गरे । त्यसकारण उनी कैलाश गए । त्यतिखेर शिव र शक्ति आफूमध्ये कले बढी समयसम्म नृत्य गर्न सक्दो रहेछ भन्ने पत्ता लगाउन प्रतियोगितात्मक नृत्यमा व्यस्त थिएँ । भरद्वाजले यसरी नृत्य हेर्दा आठ दिनसम्म उभिनु परेछ । नृत्य कहिले तुङ्गिने हो भनेर केही निवेदन गर्न मौका नमिलेकाले हतोत्साह भएर ऋषि कैलाशतिर पीठ फर्काएर त्यहाँबाट ओरालो लाग्न लाग्दा उनको आफ्नो बायाँ गोडा हात र औंला कुनै आघातको काराण हलचल गर्नै नभएको ऋषिलाई अनुभव भयो र उनी त्यहीं लडिहाले । शिवजीले देख्नुभयो र उनी भएको ठाउँमा आएर सान्त्वना दिंदै उनलाई राम्रो होसमा ल्याई कमण्डलुको जल छर्केर उनलाई निको पारिदिनुभयो । शिव र शक्ति दुवैले ऋषिलाई बरदानको कृपा गर्दै तिम्रो यज्ञमा हामी दुवै आउनेछौं भन्नुभयो । यसरी ऋषि भरद्वाजले शिभको कृपा पाउनुभएको थियो भन्ने यो कथाको सार हो ।

महर्षि भरद्वाजले योगवासिष्ठ महारामायण पूर्ण रूपले प्रश्न उत्तर पूर्वक – श्रीवाल्मीकी महर्षिसँग श्रवण गर्नु भएको प्रसंग पनि योगवासिष्ठको अध्ययनबाट ज्ञात हुन जान्छ । [1]

यो लेख अपुरो छ। तपाईँ यसलाई बढाएर विकिपिडियालाई सहायता गर्न सक्नुहुन्छ।

महर्षि भरद्वाजको जीवनपरिचय

महर्षि भरद्वाज ऋग्वेद के छठे मण्डल के द्रष्टा कह गये हैं। इस मण्डल में भरद्वाज के 765 मन्त्र हैं। अथर्ववेद में भी भरद्वाज के 23 मन्त्र मिलते हैं। वैदिक ऋषियों में भरद्वाज-ऋषि का अति उच्च स्थान है। भरद्वाज के पिता बृहस्पति और माता ममता थीं।

ऋषि भरद्वाजको वंश

ऋषि भरद्वाज के पुत्रों में 10 ऋषि ऋग्वेद के मन्त्र द्रष्टा हैं और एक पुत्री जिसका नाम 'रात्रि' था, वह भी रात्रि सूक्त की मन्त्रद्रष्टा मानी गयी है। भरद्वाज के मन्त्रद्रष्टा पुत्रों के नाम हैं- ऋजिष्वा, गर्ग, नर, पायु, वसु, शास, शिराम्बिठ, शुनहोत्र, सप्रथ और सुहोत्र। ऋग्वेद की सर्वानुक्रमणी के अनुसार 'कशिपा' भरद्वाज की पुत्री कही गयी है। इस प्रकार ऋषि भरद्वाज की 12 संताने मन्त्रद्रष्टा ऋषियों की कोटि में सम्मानित थीं। भरद्वाज ऋषि ने बड़े गहन अनुभव किये थे। उनकी शिक्षा के आयाम अतिव्यापक थे।

भरद्वाज की शिक्षा

भरद्वाज ने इन्द्र से व्याकरण-शास्त्र का अध्ययन किया था और उसे व्याख्या सहित अनेक ऋषियों को पढ़ाया था। 'ऋक्तन्त्र' और 'ऐतरेय ब्राह्मण' दोनों में इसका वर्णन है। भरद्वाज ने इन्द्र से आयुर्वेद पढ़ा था, ऐसा चरक ऋषि ने लिखा है। अपने इस आयुर्वेद के गहन अध्ययन के आधार पर भरद्वाज ने आयुर्वेद-संहिता की रचना भी की थी। भरद्वाज ने महर्षि भृगु से धर्मशास्त्र का उपदेश प्राप्त किया और 'भरद्वाज-स्मृति' की रचना की। महाभारत, [1] तथा हेमाद्रि ने इसका उल्लेख किया है। पांचरात्र-भक्ति-सम्प्रदाय में प्रचलित है कि सम्प्रदाय की एक संहिता 'भरद्वाज-संहिता' के रचनाकार भी ऋषि भरद्वाज ही थे। महाभारत, शान्तिपर्व के अनुसार ऋषि भरद्वाज ने 'धनुर्वेद'- पर प्रवचन किया था। [2] वहाँ यह भी कहा गया है कि ऋषि भरद्वाज ने 'राजशास्त्र' का प्रणयन किया था। [3] कौटिल्य ने अपने पूर्व में हुए अर्थशास्त्र के रचनाकारों में ऋषि भरद्वाज को सम्मान से स्वीकारा है। ऋषि भरद्वाज ने 'यन्त्र-सर्वस्व' नामक बृहद् ग्रन्थ की रचना की थी। इस ग्रन्थ का कुछ भाग स्वामी ब्रह्ममुनि ने 'विमान-शास्त्र' के नाम से प्रकाशित कराया है। इस ग्रन्थ में उच्च और निम्न स्तर पर विचरने वाले विमानों के लिये विविध धातुओं के निर्माण का वर्णन है। इस प्रकार एक साथ व्याकरणशास्त्र, धर्मशास्त्र, शिक्षा-शास्त्र, राजशास्त्र, अर्थशास्त्र, धनुर्वेद, आयुर्वेद और भौतिक विज्ञानवेत्ता ऋषि भरद्वाज थे- इसे उनके ग्रन्थ और अन्य ग्रन्थों में दिये उनके ग्रन्थों के उद्धरण ही प्रमाणित करते हैं। उनकी शिक्षा के विषय में एक मनोरंजक घटना तैत्तिरीय ब्राह्मण-ग्रन्थ में मिलती है। घटना का वर्णन इस प्रकार है- भरद्वाज ने सम्पूर्ण वेदों के अध्ययन का यत्न किया। दृढ़ इच्छा-शक्ति और कठोर तपस्या से इन्द्र को प्रसन्न किया। भरद्वाज ने प्रसन्न हुए इन्द्र से अध्ययन हेतु सौ वर्ष की आयु माँगी। भरद्वाज अध्ययन करते रहे। सौ वर्ष पूरे हो गये। अध्ययन की लगन से प्रसन्न होकर दुबारा इन्द्र ने फिर वर माँगने को कहा, तो भरद्वाज ने पुन: सौ वर्ष अध्ययन के लिये और माँगा। इन्द्र ने सौ वर्ष प्रदान किये। इस प्रकार अध्ययन और वरदान का क्रम चलता रहा। भरद्वाज ने तीन सौ वर्षों तक अध्ययन किया। इसके बाद पुन: इन्द्र ने उपस्थित होकर कहा-'हे भरद्वाज! यदि मैं तुम्हें सौ वर्ष और दे दूँ तो तुम उनसे क्या करोगे?' भरद्वाज ने सरलता से उत्तर दिया, 'मैं वेदों का अध्ययन करूँगा।' इन्द्र ने तत्काल बालू के तीन पहाड़ खड़े कर दिये, फिर उनमें से एक मुट्ठी रेत हाथों में लेकर कहा-'भरद्वाज, समझो ये तीन वेद हैं और तुम्हारा तीन सौ वर्षों का अध्ययन यह मुट्ठी भर रेत है। वेद अनन्त हैं। तुमने आयु के तीन सौ वर्षों में जितना जाना है, उससे न जाना हुआ अत्यधिक है।' अत: मेरी बात पर ध्यान दो- 'अग्नि है सब विद्याओं का स्वरूप। अत: अग्नि को ही जानो। उसे जान लेने पर सब विद्याओं का ज्ञान स्वत: हो जायगा, इसके बाद इन्द्र ने भरद्वाज को सावित्र्य-अग्नि-विद्या का विधिवत ज्ञान कराया। भरद्वाज ने उस अग्नि को जानकर उससे अमृत-तत्त्व प्राप्त किया और स्वर्गलोक में जाकर आदित्य से सायुज्य प्राप्त किया'।[4] इन्द्र द्वारा अग्नि-तत्त्व का साक्षात्कार किया, ज्ञान से तादात्म्य किया और तन्मय होकर रचनाएँ कीं। आयुर्वेद के प्रयोगों में ये परम निपुण थे। इसीलिये उन्होंने ऋषियों में सबसे अधिक आयु प्राप्त की थी। वे ब्राह्मणग्रन्थों में 'दीर्घजीवितम' पद से सबसे अधिक लम्बी आयु वाले ऋषि गिने गये हैं।[5] चरक ऋषि ने भरद्वाज को 'अपरिमित' आयु वाला कहा।[6] भरद्वाज ऋषि काशीराज दिवोदास के पुरोहित थे। वे दिवोदास के पुत्र प्रतर्दन के पुरोहित थे और फिर प्रतर्दन के पुत्र क्षत्र का भी उन्हीं मन्त्रद्रष्टा ऋषि ने यज्ञ सम्पन्न कराया था। [7] वनवास के समय श्री राम इनके आश्रम में गये थे, जो ऐतिहासिक दृष्टि से त्रेता-द्वापर का सन्धिकाल था। उक्त प्रमाणों से भरद्वाज ऋषि को 'अनूचानतम' और 'दीर्घजीवितम' या 'अपरिमित' आयु कहे जाने में कोई अत्युक्ति नहीं लगती है। साम-गायक भरद्वाज ने 'सामगान' को देवताओं से प्राप्त किया था।

ऋग्वेद के दसवें मण्डल में कहा गया है- 'यों तो समस्त ऋषियों ने ही यज्ञ का परम गुह्य ज्ञान जो बुद्धि की गुफ़ा में गुप्त था, उसे जाना, परंतु भरद्वाज ऋषि ने द्युस्थान (स्वर्गलोक)-के धाता, सविता, विष्णु और अग्नि देवता से ही बृहत्साम का ज्ञान प्राप्त किया'। [8] यह बात भरद्वाज ऋषि की श्रेष्ठता और विशेषता दोनों दर्शाती है। 'साम' का अर्थ है (सा+अम:) ऋचाओं के आधार पर आलाप। ऋचाओं के आधार पर किया गया गान 'साम' है। ऋषि भरद्वाज ने आत्मसात किया था 'बृहत्साम'। ब्राह्मण-ग्रन्थों की परिभाषाओं के संदर्भ में हम कह सकते हैं कि ऋचाओं के आधार पर स्वर प्रधान ऐसा गायन जो स्वर्गलोक, आदित्य, मन, श्रेष्ठत्व और तेजस को स्वर-आलाप में व्यंजित करता हो, 'बृहत्साम' कहा जाता है। ऋषि भरद्वाज ऐसे ही बृहत्साम-गायक थे। वे चार प्रमुख साम-गायकों-गौतम, वामदेव, भरद्वाज और कश्यप की श्रेणी में गिने जाते हैं। संहिताओं में ऋषि भरद्वाज के इस 'बृहत्साम' की बड़ी महिमा बतायी गयी है। काठक-संहिता में तथा ऐतरेय-ब्राह्मण में कहा गया है कि 'इस बृहत्साम के गायन से शासक सम्पन्न होता है तथा ओज, तेज़ और वीर्य बढ़ता है। 'राजसूय यज्ञ' समृद्ध होता है। राष्ट्र और दृढ़ होता है। [9] राष्ट्र को समृद्ध और दृढ़ बनाने के लिये भरद्वाज ने राजा प्रतर्दन से यज्ञ में इसका अनुष्ठान कराया था, जिससे प्रतर्दन का खोया राष्ट्र उन्हें मिला था'। [10] प्रतर्दन की कथा महाभारत के अनुशासन पर्व में आयी है। भरद्वाज के विचार भारद्वाज कहते हैं अग्नि को देखो, यह मरणधर्मा मानवों में मौजूद अमर ज्योति है। यह अग्नि विश्वकृष्टि है अर्थात् सर्वमनुष्य रूप है। यह अग्नि सब कर्मों में प्रवीणतम ऋषि है, जो मानव में रहती है, उसे प्रेरित करती है ऊपर उठने के लिये। अत: पहचानो। [11] मानवी अग्नि जागेगी। विश्वकृष्टि को जब प्रज्ज्वलित करेंगे तो उसे धारण करने के लिये साहस और बल की आवश्यकता होगी। इसके लिये आवश्यक है कि आप सच्चाई पर दृढ़ रहें। ऋषि भरद्वाज कहते हैं- 'हम झुकें नहीं। हम सामर्थ्यवान के आगे भी न झुकें। दृढ़ व्यक्ति के सामने भी नहीं झुकें। क्रूर-दुष्ट-हिंसक-दस्यु के आगे भी हमारा सिर झुके नहीं'। [12] ऋषि समझाते हैं कि जीभ से ऐसी वाणी बोलनी चाहिये कि सुनने वाले बुद्धिमान बनें। [13] हमारी विद्या ऐसी हो, जो कपटी दुष्टों का सफाया करे, युद्धों में संरक्षण दे, इच्छित धनों का प्राप्त कराये और हमारी बुद्धियों को निन्दित मार्ग से रोके। [14] भरद्वाज ऋषि का विचार है कि हमारी सरस्वती, हमारी विद्या इतनी समर्थ हो कि वह सभी प्रकार के मानवों का पोषण करे। 'हे सरस्वती! सब कपटी दुष्टों की प्रजाओं का नाश कर।'[15] हे सरस्वती! तू युद्धों में हम सबका रक्षण कर। [16] हे सरस्वती! तू हम सबकी बुद्धियों की सुरक्षा कर। [17] इस प्रकार भरद्वाज के विचारों में वही विद्या है, जो हम सबका पोषण करे, कपटी दुष्टों का विनाश करे, युद्ध में हमारा रक्षण करे, हमारी बुद्धि शुद्ध रखे तथा हमें वाञ्छित अर्थ देने में समर्थ हो। ऐसी विद्या को जिन्होंने प्राप्त किया है, ऋषि का उन्हें आदेश है- [18]अरे, ओ ज्ञान को प्रत्यक्ष करने वाले! प्रजाजनों को उस उत्तम ज्ञान को सुनाओ और जो दास हैं, सेवक हैं, उनको श्रेष्ठ नागरिक बनाओ। [19] ज्ञानी, विज्ञानी, शासक, कुशल योद्धा और राष्ट्र को अभय देने वाले ऋषि भरद्वाज के ऐसे ही तीव्र तेजस्वी और प्रेरक विचार हैं।

रामायण बाट

राम, लक्ष्मण और सीता गंगा पार करने के उपरांत चलते-चलते गंगा-यमुना के संगमस्थल पर श्री भरद्वाज के आश्रम में पहुंचे। महर्षि भरद्वाज अपने शिष्यों से घिरे बैठे थें राम ने अपना परिचय दिया। भरद्वाज ने उन तीनों का स्वागत किया। रात-भर वहां रहकर राम, सीता और लक्ष्मण ने श्री भरद्वाज के परामर्श के अनुसार चित्रकूट पर्वत की ओर प्रस्थान किया। [20] राम से मिलने के लिए भरत अपनी सेना के साथ वन की ओर चले। मार्ग में मुनि भरद्वाज के आश्रम में पहुंचे। पहले भरद्वाज ने शंका की कि कहीं वे राम के अहित की कामना से तो नहीं आये हैं। तदुपरांत उन्हें सेना समेत आतिथ्य स्वीकार करने को कहा। भरद्वाज अपनी अग्निशाला में गये। आचमन करने के उपरांत उन्होंने विश्वकर्मा का आह्वान किया और आतिथ्य में सहायता मांगी, इसी प्रकार इन्द्र, यम, वरुण, कुबेर से भी उन्होंने सहायता मांगी। फलस्वरूप उन्होंने मदिरा, सुंदर अप्सराएं तथा सुंदर महल एवं उपवनों के अनायास आविर्भाव से उन सबको पूर्ण तृप्त किया।

साभार गरिएको :भारतकोशबाट#jbraj

Error! Filename not specified.Error! Filename not specified.महर्षि भरद्वाजError! Filename not specified.Error! Filename not specified.