मंदार पर्वत

भन्दछन्, समुद्र मंथनमा देवताहरूले मंदार पर्वतलाई मदानी बनाए थियो। सदीहरूदेखि खडा मंदार आज पनि लोकको आस्थाको पर्वत बनेको हो। यसलाई मंदराचल या मंदर पर्वत पनि भन्दछन्।

स्थिति

बौंसी भागलपुरबाट दक्षिणमा रेल र सडक मार्गमा स्थित बिहार राज्यको एक महत्त्वपूर्ण हिस्सा हो।यो अनेक दन्त कथाहरूलाई समेटे बौंसीबाट करीब दुई किलोमीटर उत्तरमा स्थित हो।

मान्यता

लोक मान्यता हो कि भगवान विष्णु सदैव मंदार पर्वतमा निवास गर्दछन्। यस्तो मानिन्छ कि यो त्यहि पर्वत हो, जसको मदानी बनाएर कहिल्यै देव र दानवहरूले समुद्र मंथन गर्‍यो थियो। मकर-संक्रांतिका अवसरमा यहाँ एक मेला पनि लग्दछ जुन करीब पंद्रह दिनसम्म चल्दछ। मंदार पर्वतबाट मान्छेको आस्थाहरू धेरै रूपबाट जुडी छन्। हिंदुहरूको लागि यो पर्वत भगवान विष्णुको पवित्र आश्रय स्थल हो त जैन धर्मलाई मानने वाला मान्छे प्रसिद्ध तीर्थंकर भगवान वासुपूज्यबाट यसलाई जुडा मान्दछन्। वहीं आदिवासीहरूको लागि पनि मंदार पर्वतमा लागनवाला मेला धेरै उम्मीद लिएर आउँछ। सोनपुर मेलेको समाप्ति पछिबाट नैं मान्छे इंतजार गर्दछन् मंदार पर्वतका पास लागन वाला मेले का। सोनपुर मेले पछि मकर संक्रांतिका अवसरमा लागन वाला बौंसीको दोस्रो ठूलो मेला मानिन्छ। बौंसी भागलपुरबाट दक्षिणमा रेल र सडक मार्गमा स्थित बिहार राज्यको एक महत्त्वपूर्ण हिस्सा हो। यस मेलेको इतिहास एकदम पुरानो छ यसमा आदिवासी र गैर-आदिवासी ठूलो मात्रामा मिलजुलेर मेलेको आनंद लिँदछन्। मेलेको मुख्य आकर्षण काले ग्रेनाइट पत्थरबाट निर्मित सात सय फीट अग्लो मंदार पर्वत हो। यो अनेक दन्त कथाहरूलाई समेटे बौंसीबाट करीब दुई किलोमीटर उत्तरमा स्थित हो। समुद्र मंथनको पौराणिक गाथाबाट जुडा हुनेका कारण यसका विशेष महत्त्व हो। मंदारको चट्टानहरूमा उत्कीर्ण सैकडहरू प्राचीन मूर्तियां, गुफाहरू, ध्वस्त चैत्य र मन्दिर धार्मिक र सांस्कृतिक गौरवका मूक साक्षी छन्। विभिन्न पुराणहरू, ऐतिहासिक र धार्मिक ग्रंथहरूमा अनेक पल्ट मंदारको नाम आएको छ स्कंद पुराणमा त मंदार महातम्य नामक एक अलग अध्याय नैं हो। मंदार वैष्णव संप्रदायको प्रमुख कहरूद्र मानिन्छ। प्रसिद्ध वैष्णव सन्त चैतन्य महाप्रभुले पनि अनेक जगह मंदार पर्वतको चर्चाको हो। समुद्र मंथनको आख्यान महाभारतका आदि पर्वका १८वें अध्यायमा पनि हो। महाभारतको बमोजिम भगवान विष्णुको प्रेरणाबाट मेरू पर्वतमा एकदम विचार विमर्श पछि देवताहरू र दानवहरूले समुद्रलाई मथा।

पर्व

मकर संक्रांतिका दिन मंदार पर्वतको तलहट्टीमा उपस्थित पापहरणि तालाबको महत्त्व त केही र हो। लोकमान्य्दछ कि यस तालाबमा स्नान गर्नबाट कुष्ठ रोगबाट मुक्ति मिलन्छ। मान्छे मकर संक्रांतिका दिन अवश्य यहाँ स्नान गर्दछन्। जगह-जगह जल रही आगको लुत्फ उठाउँछन्। उसपछि भगवान मधुसूदनको पूजा अर्चना गर्दछन्। दही-चूडा र तिलका लड्डू विशेष रूपबाट खाए जान्छन्।

इतिहास

पुरातत्ववेत्ताहरूको बमोजिम मंदार पर्वतको अधिकांश मूर्तियां उत्तर गुप्त कालको छन्। उत्तर गुप्त कालमा मूर्तिकलाको एकदम सन्नति भए थियो। मंदारका सर्वोच्च शिखरमा एक मन्दिर हो, जसमा एक प्रस्तरमा पद चिह्न अङ्कित हो। बताया जान्छ कि यो पद चिह्न भगवान विष्णुका छन्।मा जैन धर्मावलंबी यसलाई प्रसिद्ध तीर्थंकर भगवान वासुपूज्यका चरण चिह्न बतलाउँछन् र पुरा विश्वास र आस्था सहित टाडा-टाडाबाट यिनको दर्शन गर्न आउँछन्। एक नैं पदचिह्नलाई दुई संप्रदायका मान्छे अलग-अलग रूपमा मान्दछन् किन भनें विवाद कहिल्यै नहो्दछ। यस प्रकार यो दुई संप्रदायको संगम पनि भनिनसक्दछ। यसका बाहेक पुरा पर्वतमा यत्र-तत्र अनेक सुंदर मूर्तियां छन्, जसमा शिव, सिंह वाहिनी दुर्गा, महाकाली, नरसिंह आदिको प्रतिमाहरू प्रमुख छन्। चतुर्भुज विष्णु र भैरवको प्रतिमा अझै भागलपुर सङ्ग्रहालयमा रखी भए छन्। फ्रान्सिस बुकानन, मार्टिन हंटर र ग्लोब जस्तै पाश्चात्य विद्वानहरूको आत्मा जसलाई मंदारका सौंदर्यले कहिल्यै प्रभावित गर्‍यो थियो, सदीहरूबाट प्राकृतिक तपाईँदाहरू सहन करती भए यो मूर्तिहरू उद्धारको लागि तडपन्छन्। स्थानीय मान्छेले यिनी प्राचीन मूर्तीहरूको आकार परिवर्तित गर इच्छाको बमोजिम देवी-देवताका रूपमा स्थापित गर लिएको छ र भक्तहरूको आकर्षित गर पैसा कमाया जानरहेको छ। यससे प्राचीन मूर्तीहरूको अस्तित्व खतरेमा हो। पर्वत परिभ्रमण पछि मान्छे बौंसी मेलाको ओर प्रस्थान गर जान्छन्। बौंसी स्थित भगवान मधुसूदनका मन्दिरमा साल भर श्रद्धालु भक्तहरूको तांता लागि रहन्छ। मकर संक्रांतिका दिन यहांबाट आकर्षक शोभायात्रा निकलन्छ।