लट्टे

लट्टे
Amaranthus caudatus growing in the Botanical Garden, Bremen
वैज्ञानिक वर्गीकरण
जगत:	वनस्पति
(श्रेणीविहीन):	Angiosperms
(श्रेणीविहीन):	Eudicots
(श्रेणीविहीन):	Core eudicots
गण:	Caryophyllales
कुल:	Amaranthaceae
वंश:	Amaranthus
वैज्ञानिक नाम
Amaranthus caudatus L.

लट्टे एक खाद्य बाली हो । यो अमरान्थासिया परिवार अन्तर्गत पर्ने फूल फुल्ने वनस्पति हो।

लट्टे

लट्टे वार्षिक फूल फुल्ने बिरुवाको प्रजाति हो । यो अमरान्थासिया परिवारको बनस्पति हो। यसलाई लभ-लाइज-ब्लीडिङ,पेन्डेन्ट अमरान्थ,ट्यासल फूल, मखमली फूल, फक्सटेल अमरान्थ र क्वेलाइट जस्ता सामान्य नामहरूले पनि चिनिन्छ।

दक्षिण अमेरिकाका  क्वेचुआ मानिसहरूका लागि ए. कौडाटसलाई किवी, क्विहुइचा, इन्का जटाको भनेर चिनिन्छ। आक्रमण, संकुराची, जगुआर (इक्वेडर), ऊन, वा कोइमी, लट्टेलाई कमासा भनेर चिनिन्छ।

पात र बीउ सहित बिरुवाका धेरै भागहरू खान योग्य छन्, र भारत र दक्षिण अमेरिकामा खानाको स्रोतको रूपमा प्रायः प्रयोग गरिन्छ, जहाँ यो किविचा भनेर चिनिने इन्डियन प्रजातिको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण इन्डियन प्रजाति हो। सही उत्पत्ति अज्ञात छ, किनकि लट्टेलाई जंगली हाइब्रिडस समुच्चय मानिन्छ ।

परिचय

विवरण

लट्टे यसको आकर्षक फूल फुल्ने लट्टाहरूको लागि सबैभन्दा चिनिने हो जुन ९० सेन्टिमिटरसम्म लामो हुन सक्छ। यी अत्यधिक बाक्लो फूल फुल्ने लट्टाहरूको रंग कालो, रातो र सामान्यतया सेतोसम्म हुन्छ।लट्टेको रातो प्रजातिहरू बेटासायनिनको उच्च सामग्रीको कारणले हो।

प्रत्येक फलफूल स्व-परागसेचनशील हुन्छ र प्रत्येक फलमा एउटा सानो बीउ हुन्छ, जसको व्यास १ मिमी भन्दा ठूलो हुँदैन। क्विनोआ जस्तै, प्रत्येक बीउमा चम्किलो आवरण हुन्छ र भ्रूण सानो एन्डोस्पर्म वरिपरि घुमेको हुन्छ। फलफूलहरू पार्श्व कोपिला र मुख्य डाँठबाट बढ्छन्।

लट्टे एक वार्षिक चौडा पात भएको द्विदलीय बोट हो जसको केन्द्रीय डाँठ जरा प्रणालीबाट उम्रन्छ। प्रजातिमा निर्भर गर्दै २.५ मिटर अग्लो हुन सक्छ। पातहरू र छेउका हाँगाहरू केन्द्रीय डाँठबाट बाहिरतिर बढ्छन् र बोटको आधार जत्तिकै तलबाट सुरु हुन सक्छन्।

उत्पत्ति शास्त्र

भिक्टोरियन युगमा , विशिष्ट फूलहरूको फरक अर्थ हुन्थ्यो। फूलहरूको भिक्टोरियन भाषामा "प्रेम-झूट-रक्तस्राव" ले निराशाजनक प्रेम वा निराशाको प्रतिनिधित्व गर्थ्यो । त्यसकारण, यो बोट दृश्यात्मक रूपमा रगतका थोपाहरू जस्तै देखिन्छ र १६ औं शताब्दीदेखि नै प्युरिटन सद्गुण नामहरू प्रचलनमा थिए, त्यसैले "प्रेम-झूट-रक्तस्राव" नाम अप्रत्याशित छैन।

इतिहास

लट्टे मूल रूपमा मध्य र दक्षिण अमेरिकाबाट आएको हो र यसलाई इन्का,माया र एज्टेक सभ्यताहरूले मुख्य अन्नको रूपमा प्रयोग गर्थे ।यसको उच्च पौष्टिक मूल्यको कारण, यसलाई सांस्कृतिक रूपमा बालबालिका र वृद्धवृद्धाहरूका लागि लाभदायक खानाको रूपमा मानिन्थ्यो।

एज्टेक मानिसहरूका लागि लट्टे धेरै महत्त्वपूर्ण थियो । उनीहरू विश्वास गर्थे कि किविचामा यसलाई खाने मानिसहरूलाई शक्ति दिने शक्ति हुन्छ। यो खाना केवल राजपरिवारको भोजनको लागि मात्र नभई धार्मिक अनुष्ठानहरूमा पनि प्रयोग गरिन्थ्यो। लट्टेलाई मह र मानव रगतसँग मिसाएर मानव बलिदानहरू सहितका समारोहहरूमा खाइन्थ्यो। यी कारणहरूले गर्दा, १५०० को दशकतिर जब विजेताहरू आए, तिनीहरूले बोटको प्रयोग निषेध गरे र यी क्षेत्रहरूबाट लगभग पूर्ण रूपमा प्रतिबन्ध लगाइयो। १८०० को दशकतिर लट्टे बिस्तारै फेरि खेती गर्न थालियो।

यसको ढिलो पुन: प्रयोगको कारण, यसको इतिहासको कारण, लट्टे खेती अझै पनि अमेरिकामा धेरै स्थानीयकृत छ। यद्यपि, एन्डिज बाहिर लट्टेको खेतीमा रुचि फेरि बढ्दै गएको छ।

प्राकृतिक वितरण

लट्टे उच्च पेरुभियन एन्डिजबाट पाइने एक आदिवासी बाली हो जुन इन्का लगायत धेरै संस्कृतिहरूले हजारौं वर्षदेखि खेती गर्दै आएका छन् ।यो एक मात्र अमरान्थ प्रजाति हो जुन समुद्र सतहबाट २,५०० मिटरभन्दा बढी उचाइमा बढ्न सक्छ। लट्टे सहस्राब्दीदेखि एन्डियन क्षेत्रमा राम्रोसँग अनुकूलित मुख्य खाद्य पदार्थ भएको र स्थानीय मानिसहरूलाई पर्याप्त पौष्टिक फाइदाहरू प्रदान गरेको तथ्यको बावजुद १५०० को दशकमा स्पेनीहरू आएपछि, तिनीहरूले लट्टे खेतीलाई गहुँ र जौले प्रतिस्थापन गरे। यद्यपि, यसको ठूलो पोषण सामग्रीको कारण‌ लट्टेले लोकप्रियता पुन: प्राप्त गर्दैछ र आधुनिक बालीहरूसँग प्रतिस्पर्धा गर्न फर्किरहेको छ। यद्यपि लट्टे एन्डिज बाहिर विरलै चिनिन्छ, मेक्सिको, चीन, नेपाल, भारत र केन्यामा महत्त्वपूर्ण रोपण अवलोकन गरिएको छ।

खेती

यसको बासस्थानको धेरैजसो भागहरूमा लट्टे सजिलैसँग १ देखि २.५ मिटरसम्म बढ्न सक्छ र ४-६ महिना भित्र पूर्ण घाममा राम्रोसँग बढ्छ। यद्यपि, केही उच्च भूभागहरूमा तिनीहरू १० महिनासम्म लाग्न सक्छन्। यो ग्रीष्मकालीन वार्षिक सि४ बिरुवा हो । लट्टे इक्वेडरदेखि उत्तरी अर्जेन्टिनासम्म प्रायः हल्का क्षेत्रहरूमा वा एन्डिजको उपत्यकाहरूमा बढ्छ । यसको भौगोलिक अनुकूलन क्षमताको बावजुद, यो छोटो दिनको बिरुवा हो र यसलाई पर्याप्त ओसिलोपन चाहिन्छ। खेती ३१०० उचाईसम्म हुन सक्छ र एक पटक स्थापित भएपछि यो खडेरी सहनशील हुन्छ र भिजेको र सुख्खा दुवै अवस्थाहरू सम्हाल्न सक्छ। यदि खेती उपोष्णकटिबंधीय हावापानीमा गरिन्छ भने, यसलाई दुई पटकसम्म कटनी गर्न सकिन्छ। धेरै जैविक पदार्थ र राम्रो जल निकासी भएको दोमट र दोमट-बलौटे माटो उत्तम हुन्छ। लट्टेको लागि माटोको माटो सिफारिस गरिँदैन । थप रूपमा पिएच ६-७ को बीचमा हुनुपर्छ, यद्यपि बिरुवा अझै पनि ८.५ सम्मको पिएच मा बढ्न सक्छ।

यो बाली स्थानान्तरण गरेर, खेतमा बिरुवाको मद्दतले वा वर्षायामको सुरुमा सिधै जोतेर रोपिन्छ। तिनीहरूलाई १० देखि ५५ सेन्टिमिटरको उचाइमा काटिन्छ र खेती गर्ने अभ्यासहरू मकै जस्तै हुन्छन्: बाला उम्रने, दुई-चरणको मल र झार नियन्त्रण। पेरु , बोलिभिया , इक्वेडर र अर्जेन्टिनाको एन्डिजमा , यो बिरुवा मल बिना सिँचाइ नभएको जमिनमा परम्परागत तरिकाले उब्जाउ गरिन्छ। बीउ धेरै सानो हुन्छ, त्यसैले माटोको तयारी महत्त्वपूर्ण हुन्छ, जस्तै डल्ला फुटाउने र हल्लाउने। माटो जोत्न, हलो र जुवा प्रयोग गरेर वा मेसिनद्वारा परम्परागत तरिकाले जमिन तयार गरिन्छ।

झारपात नियन्त्रण हातले गोडेर गरिन्छ। वर्षा नभएको अवस्थामा प्रत्येक ३० दिनमा सिँचाइ आवश्यक हुन्छ र विशेष गरी फूल फुल्ने र अन्न भरिने चरणहरूमा। बिरुवा पूर्ण परिपक्व हुनुभन्दा पहिले नै कटनी गरिन्छ। यस प्रक्रियामा, बिरुवाहरू जमिनबाट ५० सेन्टिमिटर माथि काटिन्छन्। तिनीहरूलाई सुक्दासम्म खोरमा सङ्कलन गरिन्छ र त्यसपछि लट्ठीले हिर्काइन्छ। यस प्रक्रियामा, तिनीहरूलाई थ्रेसिङको लागि कपडा वा ट्याम्प गरिएको भुइँमा राखिन्छ र बीउलाई सुकेका पातहरूबाट अलग गर्न सकियोस् भनेर छानिन्छ। खेतीको सुधार भनेको उचित माटोको तयारी र माटोको पोषक तत्व अनुसार मल प्रयोग गरेर ८० सेन्टिमिटर चौडा खोरमा ४ देखि ६ किलोग्राम/हेक्टरको घनत्वमा छानिएका बीउहरू सिधै रोप्नु हो। पेरुमा २००० देखि ५००० किलोग्राम/हेक्टर र इक्वेडरमा ९०० देखि ४००० किलोग्राम/हेक्टरको बीचमा उत्पादन फरक हुन्छ ।

आनुवंशिकी

सबै प्रजातिका अमरान्थमा द्विगुणित क्रोमोजोम सेट हुन्छ तर क्रोमोजोमहरूको संख्या फरक हुन्छ। लट्टेमा यो संख्या २एन = ३२ हुन्छ।

कीरा र रोगहरू

बीउलाई असर गर्ने सबैभन्दा सामान्य रोगहरू पाइथियम एसपीपी र फ्युसारियम एसपीपी हुन्। स्क्लेरोटिनिया एसपीपी र अल्टरनेरिया एसपीपी जस्ता फंगल रोगहरूले डाँठ र जरा कुहाउँछन्। सबैभन्दा सामान्य कीरा डायब्रोटिका एसपीपी हो, जसलाई लोरिटोस पनि भनिन्छ, जसले बोटलाई उम्रने क्रममा क्षति पुर्‍याउन सक्छ। अन्य कीराहरूमा एग्रोटिस एसपीपी र युपिकाटा एसपीपी समावेश छन्। केही देशहरूमा ब्लिस्टर बीटल (एपिकाउटा एडस्पर्सा) र रातो झारपातको क्याटरपिलर (लोक्सोस्टेज बिफिडालिस) पनि फेला परेका थिए। तिनीहरूले माथिल्लो पातहरूको गम्भीर पात झर्ने कारण बनाए। यी कीराहरूलाई १.५% डायटोमेसियस माटोको प्रयोगद्वारा नियन्त्रण गरिन्छ ।

खाना

पोषण

स्वादिष्ट र ग्लुटेन-रहित लट्टेमा प्रोटिन र आवश्यक एमिनो एसिडहरू धेरै मात्रामा हुन्छन् जस्तै लाइसिन जुन सामान्यतया वनस्पति प्रोटिनमा कम हुन्छन्। पोषण सामग्रीको हिसाबले लट्टे प्रोटिन लगभग दूध प्रोटिन ( केसिन ) जस्तै हुन्छ र यसले मकै, चामल वा गहुँको पीठोबाट प्राप्त हुने खानाहरूको पोषण गुणस्तरलाई पूरक बनाउँछ। फलस्वरूप लट्टे विशेष गरी शिशुहरू, बालबालिकाहरू, र गर्भवती र स्तनपान गराउने महिलाहरूका लागि लाभदायक छ र शाकाहारीहरूका लागि पनि।

लट्टेमा आहार फाइबर र फलाम, म्याग्नेसियम र म्याङ्गनीज जस्ता खनिजहरू उच्च मात्रामा पाइन्छ। यसको बारम्बार सेवनले उच्च रक्तचाप र कोलेस्ट्रोल कम गर्न मद्दत गर्न सक्छ। लट्टेमा एन्थेलमिन्टिक, एन्टिनोसिसेप्टिव, एन्टिपाइरेटिक, एन्टीक्यान्सर, एन्टीएलर्जेनिक, एन्टीडायबेटिक, प्रतिरक्षा प्रणाली उत्तेजना, कार्डियोप्रोटेक्टिभ, हेपाटोप्रोटेक्टिभ र एन्टिब्याक्टेरियल गुणहरू पनि पाइएको छ।

पाककला प्रयोग र परिकारहरू

किविचाका धेरै प्रयोगहरू छन्। पिसेपछि, यसलाई पीठोको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ। मिठाई र मुख्य परिकारहरूको लागि ब्रेडिङको रूपमा पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ जब कुचिन्छ। बीउलाई प्यानमा पपकर्नको रूपमा खन्याउन सकिन्छ र, ओट्स जस्तै, दूधसँग अन्नको रूपमा खान सकिन्छ।

मेक्सिकोमा लट्टे मह मिसाएर मिठाईमा प्रयोग गरिन्छ र यो परिकारलाई "alegria" (स्पेनिशमा "खुशी" भन्ने अर्थ हुन्छ) भनिन्छ, भारतमा "लड्डु" भनिने यस्तै परिकार छ।  बिस्तारै ल्याटिन अमेरिका बाहिर आफ्नो बाटो बनाउँदैछ। किविचाबाट बनेको कुकिज र अन्य ब्रेकफास्ट खाना उदाहरणका लागि संयुक्त राज्य अमेरिकाका पसलहरूमा पाउन सकिन्छ। किविचा ग्लुटेन-मुक्त भए पनि, खमीरयुक्त खाना उत्पादन गर्दा गहुँमा किविचाको पीठो थप्दा रोटीको पोषण मूल्य बढ्छ। पीठोको रूपमा लट्टे पास्ता र चाउचाउ बनाउनको लागि पनि प्रयोग गरिन्छ।

आजकल यसको पौष्टिक मूल्यका कारण केही वैज्ञानिकहरूले केन्याका परम्परागत परिकारहरूमा अमरान्थका पातहरूले केही तरकारीहरूको प्रतिस्थापनको खोजी गरे र उदाहरणका लागि उमालेको बेला भिटामिन र खनिजहरू रहन्छन् कि भनेर अनुसन्धान गरे। मिश्रणमा प्रयोग गरिएका तरकारीहरूमा निर्भर गर्दै, खनिज र फलामको अवशोषण सुधार गर्न सकिन्छ।

अन्य प्रयोगहरू

पशु आहार

लट्टेको दाना हटाइसकेपछि , बाँकी रहेको बोटबिरुवाको सामग्री ( स्टोभर ) चाराको लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ । सुख्खा मौसममा जब चारा सीमित हुन्छ लट्टेबाट प्राप्त हुने चारा एन्डियन किसानहरूको लागि आफ्नो गाईवस्तुको हेरचाह गर्न पशु आहारको एक आवश्यक स्रोत हुनेछ।

यसको अतिरिक्त लट्टे उष्णकटिबंधीय क्षेत्रमा उच्च-प्रोटिनयुक्त चारा बालीको रूपमा प्रयोग गर्न उपयुक्त हुन सक्छ ।

प्राकृतिक रङ

पेरुमा लट्टेको रातो प्रजातिहरूबाट बेटालेन निकाल्न र गैर-विषाक्त रातो खाना रंगको रूपमा प्रयोग गर्न सरल विधिहरू विकास गरिएको छ। केही अनुप्रयोगहरूको लागि, यो प्राकृतिक रंग कृत्रिम रंगहरूको प्रयोगलाई प्रतिस्थापन गर्न प्रयोग गर्न सकिन्छ। यद्यपि प्राकृतिक रंगहरूमा कम रङ स्थिरता हुन्छ र त्यसैले प्रत्यक्ष प्रतिस्थापनको रूपमा राम्रोसँग काम नगर्न सक्छ।