विजयनगर साम्राज्य

विजयनगर साम्राज्य - १५ औँ शताव्दी मा

विजयनगर साम्राज्य (१३३६-१६४६) मध्यकालीन दक्षिण भारतको एक साम्राज्य थियो। यसका राजाहरूले ३१० वर्ष राज गरे। यसको औपचारिक नाम कर्णाटक साम्राज्य थियो। यस राज्यको १५६५ मा भारी पराजय भएको र राजधानी विजयनगरलाई जलाई दिएएको छ। त्यसको पश्चात क्षीण रूपमा यो र ८० वर्ष चल्यो यसको स्थापना हरिहर र बुक्का नामक दुइ भाइहरूले गरेको थियो । यसको प्रतिद्वन्द्वी मुस्लिम बहमनी सल्तनत थियो ।

उत्पत्ति

इस साम्राज्यको उत्पत्तिका बारेमा विभिन्न दन्तेकथाहरू पनि प्रचलित छन् । यीबाट सबैभन्दा अधिक विश्वसनीय यही छ कि संगमका पुत्र हरिहर तथा बुक्काले हम्पी हस्तिनावती राज्यको आरम्भ गरेको थियो । र विजयनगरलाई राजधानी बनाएर आफ्नो राज्यको नाम आफ्नो गुरुका नाममा विजयनगर रखा ।

दक्षिण भारतमा मुसलमानहरूको प्रवेश अलाउद्दीन खिल्जीका समय भएको थियो । तर अलाउद्दीन ती राज्यहरूको हराएर उनीसित वार्षिक गर्न लिनेसम्म नैं सीमित रह्यो । मुहम्मद बिन तुगलकले दक्षिणमा साम्राज्य विस्तारका उद्येश्यदेखि कम्पिलीमा आक्रमण गरिदिए र कम्पिलीका दुइ राज्य मन्त्रीहरु हरिहर तथा बुक्कालोई बन्दी बनाएर दिल्ली ल्यायो । यी दुइटै भाइहरू द्वारा इस्लाम धर्म स्वीकार गर्नका पछि यी दक्षिण विजयका लागि पठाइएको छ। मानिन्छ कि आफ्नो यस उद्येश्यमा असफलताका कारण ती दक्षिणमा नैं रह गए र विजयारण्य नामक सन्तका प्रभावमा आकर हिन्दू धर्मलाई पुनः आफ्नो लिया । यस प्रकार मुहम्मद बिन तुगलकका शासनकालमा नैं भारतका दक्षिण पश्चिम तटमा विजयनगर साम्राज्यको स्थापना गरिएको ।

साम्राज्य विस्तार

विजयनगरको स्थापनाका साथै हरिहर तथा बुक्काका सामुन्ने धेरै कठिनाईयां थिए । वारंगलको शासक कापाए नायक तथा त्यसका मित्र प्रोलय वेम र वीर बल्लाल तृतीय त्यसको विरोधी थिए । देवगिरिको सूबेदार कुतलुग खाँ पनि विजयनगरका स्वतन्त्र अस्तित्वलाई नष्ट गर्नु चाहन्थ्यो । हरिहरले सर्वप्रथम बादामी, उदयगिरि तथा गुटीका दुर्गहरूलाई सुदृढ गरे । त्यसले कृषिको उन्नतिमा पनि ध्यान दिए जसदेखि साम्राज्यमा समृद्धि आयी । होयसल साम्राट वीर बल्लाल मदुरैका विजय अभियानमा लागेको भएको थियो । यस अवसरको लाभ उठाएर हरिहरले होयसल साम्राज्यका पूर्वी बागमा अधिकार गरिलिए पछि वीर बल्लाल तृतीय मदुराका सुल्तान द्वारा १३४२मा मार डालिएको । बल्लालका पुत्र तथा उत्तराधिकारी अयोग्य थिए । यस मौकेराई भुनाँदै हरिहरले होयसल साम्राज्यमा अधिकार गर्न लिया । पछि गएर हरिहरले कदम्बका शासक तथा मदुराका सुल्तानलाई पराजित गरेर आफ्नो स्थिति सुदृढ गरिलिए ।

हरिहरका पछि बुक्का सम्राट बनाएको र पनि त्यसले यस्तो कुनै उपाधि धारण गरेनन्।त्यसले तमिलनाडुको राज्य विजयनगर साम्राज्यमा मिल्यो लिया । कृष्णा नदीलाई विजयनगर तथा बहमनीको सीमा मान लिए गई । बुक्काका पछि त्यसका पुत्र हरिहर द्वितीय सत्तासीन भयो । हरिहर द्वितीय एक महान योद्धा थियो । त्यसले आफ्नो भाइको सहयोगले कनारा, मैसूर, त्रिचनापल्ली, काञ्ची, चिंगलपुट आदि प्रदेशहरूमा अधिकार गरिलियो।

शासकहरूको सूची

संगम वंश

*हरिहर राय १  १३३६-१३५६ 

• बुक्क राय १ १३५६-१३७७
• हरिहर राय २ १३७७-१४०४
• विरुपक्ष राय १४०४-१४०५
• बुक्क राय २ १४०५-१४०६
• देव राय १ १४०६-१४२२
• रामचन्द्र राय १४२२
• वीर विजय बुक्क राय १४२२-१४२४
• देव राय २ १४२४-१४४६
• मल्लिकार्जुन राय १४४६-१४६५
• विरुपक्ष राय २ १४६५-१४८५
• प्रौढ राय १४८५

सलुव वंश

• सलुव नरसिंह देव राय १४८५-१४९१
• थिम्म भूपाल १४९१
• नरसिंह राय २ १४९१-१५०५

तुलुव वंश

• तुलुव नरस नायक १४९१-१५०३
• वीरनरसिंह राय १५०३-१५०९
• कृष्ण देव राय १५०९-१५२९
• अच्युत देव राय १५२९-१५४२
• सदाशिव राय १५४२-१५७०

अरविदु वंश

• अलिय राम राय १५४२-१५६५
• तिरुमल देव राय १५६५-१५७२
• श्रीरंग १ १५७२-१५८६
• वहरुकट २ १५८६-१६१४
• श्रीरंग २ १६१४-१६१४
• रामदेव अरविदु १६१७-१६३२
• वहरुकट ३ १६३२-१६४२
• श्रीरंग ३ १६४२-१६४६