विदर्भ

विदर्भ
विदर्भ
पूर्व राज्य र ऐतिहासिक क्षेत्र
	विदर्भ सहितको भारतको नक्सा रातोमा हाइलाइट गरिएको छ
देश	भारत
राज्य	महाराष्ट्र
सरकार
• अङ्ग	Government of Maharashtra
क्षेत्रफल
• जम्मा	९७३२१ किमी२ (३७५७६ वर्ग माइल)
जनसङ्ख्या (२०११)
• जम्मा	२३००३१७९
• घनत्व	२४०/किमी२ (६१०/वर्ग माइल)
वासिन्दा	वैदर्भिया
भाषा
• आधिकारिक	मराठी
समय क्षेत्र	युटिसी+5:30 (IST)
सवारी दर्ता	MH-
सबैभन्दा ठूलो सहर	नागपुर

विदर्भ (उच्चारण: [ʋid̪əɾbʱə]) मध्य भारतको एक रियासत क्षेत्र थियो र अहिले नागपुर डिभिजन र अमरावती डिभिजन मिलेर भारतीय राज्य महाराष्ट्रको पूर्वी क्षेत्र हो। अमरावती डिभिजनको पूर्व नाम बेरार (मराठीमा वऱ्हाड) हो।^[२]^[३]यसले कुल क्षेत्रफलको 31.6% ओगटेको छ र महाराष्ट्रको कुल जनसंख्याको 21.3% ओगटेको छ।^[४]^[५]यसको उत्तरमा मध्य प्रदेश राज्य, पूर्वमा छत्तीसगढ, दक्षिणमा तेलंगाना र पश्चिममा महाराष्ट्रको मराठवाडा र उत्तर महाराष्ट्र क्षेत्रहरू छन्। मध्य भारतमा अवस्थित छ। विदर्भको सबैभन्दा ठूलो शहर नागपुर हो, त्यसपछि अमरावती, अकोला र चन्द्रपुर। बहुसंख्यक विदर्भियन मराठी भाषाको वऱ्हाडी र जादी बोली बोल्छन्।^[६]

नागपुर क्षेत्र सुन्तला र कपास खेतीका लागि परिचित छ। विदर्भले महाराष्ट्रको खनिज स्रोतको दुई तिहाई र यसको वन स्रोतको तीन चौथाई ओगटेको छ, र शक्तिको शुद्ध उत्पादक हो।^[७]

यसको सम्पूर्ण इतिहासमा, विदर्भ भारतको बाँकी भाग भन्दा धेरै शान्त रह्यो, विशेष गरी साम्प्रदायिक समस्याहरूको समयमा। यद्यपि, त्यहाँ पर्याप्त गरिबी^[८] र कुपोषण^[९] छ। यो महाराष्ट्र को बाकी तुलना मा कम आर्थिक रूप देखि समृद्ध छ।^[१०]यस क्षेत्रका किसानहरूको जीवनस्तर समग्र भारतको तुलनामा कमजोर छ। एक दशकमा महाराष्ट्रमा 200,000 भन्दा बढी किसानहरूको आत्महत्या भएको छ, जसमध्ये 70% विदर्भ क्षेत्रका 11 जिल्लाहरूमा भएको छ।^[११]

महाराष्ट्र सरकारको कथित उपेक्षा र विदर्भमा अयोग्य राजनीतिक नेतृत्वको कारणले गर्दा भर्खरै छुट्टै विदर्भ राज्यको मागहरू भएका छन्। राजनैतिक र आर्थिक रूपमा महाराष्ट्रको बाँकी भागबाट अलग भएकोले, एक अलग राज्यको लागि आह्वानहरू प्रमुखतामा पुगे जब हालका वर्षहरूमा यस क्षेत्रका नेताहरूलाई अन्य राजनीतिक नेताहरूले किनारा लगाए।^[१२] राज्यको माग मुख्यतया राज्यको प्रमुख राजनीतिक दल शिवसेनाको विरोधका कारण पूरा भएको छैन।^[१३]

इतिहास

प्राचीन काल

विदर्भ सातवाहन साम्राज्य/आंध्र साम्राज्य (1 शताब्दी ईसा पूर्व - 2 शताब्दी ईस्वी) का हिस्सा थियो, जैसा कि पौनीमा सातवाहन सिक्का पाइन्छ।^[१४]

मध्ययुगीन काल

नागपुर बेरार सुबाहको राजधानी थियो, जुन मध्ययुगीन कालमा गुलशन-ए-बेरार भनेर चिनिन्थ्यो, खल्जीहरूको शासनदेखि मुगलहरू सम्म, ऐन-इ-अकबरी र आलमगीर नमाह अनुसार। [उद्धरण आवश्यक] 1724 मा। जब निजाम-उल-मुल्क असफ जाहले स्वतन्त्रता घोषणा गरे, मुगल सुबाहको रूपमा बेरारको अस्तित्व समाप्त भयो। यो (यद्यपि नाममात्र) हैदरावाद राज्य का एक हिस्सा बन्यो निजाम द्वारा शासित हैदरावाद, तेलंगानाको वर्तमान शहरमा आधारित। ^[१५]

भूगोल

चिखलदरा विदर्भको एक मात्र हिल स्टेशन हो

भंडारा जिल्ला नजिकै वैनगंगा नदी विदर्भ डेक्कन पठारको उत्तरी भागमा अवस्थित छ। पश्चिमी घाटको विपरीत, त्यहाँ कुनै प्रमुख पहाडी क्षेत्रहरू छैनन्। सतपुरा श्रृङ्खला मध्य प्रदेशको विदर्भ क्षेत्रको उत्तरमा अवस्थित छ। अमरावती जिल्लाको मेलघाट क्षेत्र सतपुरा रेंजको दक्षिणी भागमा छ। ^[१६]66 मिलियन वर्ष पुरानो ज्वालामुखी डेक्कन ट्र्याप्सको भाग, विदर्भभरि ठूला बेसल्टिक चट्टानहरू अवस्थित छन्। भंडारा र गोंदिया जिल्ला पूर्णतया रूपान्तरित चट्टान र जलोदर द्वारा कब्जा गरिएको छ, महाराष्ट्र मा आफ्नो भूविज्ञान अद्वितीय बना।^[१७]

प्रशासन

विदर्भ क्षेत्रमा ११ जिल्लाहरू दुई खण्डमा विभाजित छन् (अमरावती र नागपुर)

Name of Division (मुख्यालय)	जिल्लाहरु	Source
Amravati Division HQ=Amravati Districts=5 Talukas=56	अमरावती यवतमाल बुलढाणा अकोला वाशीम	Division Website वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १५ सेप्टेम्बर २००८ मिति
Nagpur Division HQ=Nagpur Districts=6 SubDivisions=31 Talukas=64	नागपुर वर्धा Bभण्डारा चन्द्रपुर गडचिरोली गोँदिया	Division Website

प्रत्येक जिल्लामा एक कलेक्टरको कार्यालय छ जुन दैनिक प्रशासनको लागि जिम्मेवार छ। जिला कलेक्टर एक केन्द्रीय भारतीय सरकार IAS नियुक्त जो एक राज्य मा एक जिल्ला को शासन को प्रभारी छ।^[१८]

जनसाङ्ख्यिकी

२०११ को भारतको जनगणना अनुसार विदर्भको कुल जनसंख्या २३,००३,१७९ छ।^[१९]

District	Male	Female	Total
नागपुर	2,388,558	2,264,613	4,653,171
अमरावती	1,482,845	1,404,981	2,887,826
यवतमाल	1,425,593	1,349,864	2,775,457
वर्धा	665,925	630,232	1,296,157
वाशीम	621,228	575,486	1,196,714
चन्द्रपुर	1,120,316	1,073,946	2,194,262
अकोला	936,226	882,391	1,818,617
भण्डारा	604,371	594,439	1,198,810
बुलढाणा	1,342,152	1,245,887	2,588,039
गडचिरोली	542,813	528,982	1,071,795
गोँदिया	662,524	659,807	1,322,331

धर्म

Religion in Vidarbha (2011 census)^[२०]

Hinduism ७६.९१ (76.9%)
Buddhism १३.०८ (13.1%)
Islam ८.३४ (8.34%)
Jainism ०.४४ (0.44%)
Christianity ०.३४ (0.34%)
Sikhism ०.१८ (0.18%)
Others ०.६२ (0.62%)
Non religious ०.१ (0.10%)

विदर्भमा धर्म धार्मिक विश्वास र अभ्यासहरूको विविधताद्वारा विशेषता हो। विदर्भमा विश्वका छवटा प्रमुख धर्महरू छन्; अर्थात् हिन्दू, बौद्ध, इस्लाम, जैन, ईसाई र सिख धर्म।

ड्र्यागन प्यालेस टेम्पल क्याम्प्टीमा रहेको बौद्ध मन्दिर हो 2011 को जनगणना अनुसार, हिन्दू धर्म कुल जनसंख्या को 76.91% मा राज्य मा प्रमुख धर्म थियो, जबकि बौद्धहरु को कुल जनसंख्या को 13.08 गठन गर्यो। विदर्भ महाराष्ट्र मा कुल बौद्ध को 45.91% के लिए खाते।^[२०]

भाषा र संस्कृति

होली, दिवाली र दसरा जस्ता हिन्दू पर्वहरू यस क्षेत्रभरि मनाइन्छ। ^[२१]

Languages of Vidarbha (2011)

Marathi (73.72%)
Hindi (8.3%)
Urdu (6.23%)
Lambadi (2.58%)
Gondi (1.83%)
Korku (1.1%)
Telugu (1.02%)
others (5.22%)

2011 को जनगणना के अनुसार, जनसंख्याको 73.72% मराठी, 8.30% हिन्दी, 6.23% उर्दू, 2.58% लाम्बाडी, 1.83% गोंडी, 1.10% कोर्कु र 1.02% तेलुगु आफ्नो पहिलो भाषाको रूपमा बोल्छन्।^[२२]

नागपुर केन्द्रीय संग्रहालय (eest. 1863) मुख्य रूप विदर्भ बाट हो कि संग्रह को रखरखाव।^[२३]

अर्थतन्त्र

नागपुर विदर्भको सबैभन्दा ठूलो आर्थिक केन्द्र हो नागपुर व्यापार र स्वास्थ्य सेवाको लागि केन्द्र हो। अमरावती चलचित्र वितरक र कपडा बजारका लागि परिचित छ। यवतमाल एक कपास सहर हो र कपासको निर्यातक हो। रेमण्ड युको डेनिम प्रा. Ltd. यवतमाल अवस्थित छ । चन्द्रपुरमा थर्मल पावर स्टेशन छ जुन भारतको सबैभन्दा ठूलो मध्ये एक हो र कागज (BILT बल्लारपुर), स्टील (स्टील अथोरिटी अफ इन्डियाबाट एमईएल), सिमेन्ट उद्योगहरू (अल्ट्राटेक सिमेन्ट, अम्बुजा सिमेन्ट, एसीसी लिमिटेड, माणिकगढ जस्ता केही अन्य भारी उद्योगहरू छन्। सिमेन्ट, मुरली सिमेन्ट) र धेरै कोइला खानी। ^[२४]

मिहान (बहु मोडल अन्तर्राष्ट्रिय कार्गो हब र नागपुर एयरपोर्ट) एक अन्तर्राष्ट्रिय कार्गो हब हो।^[२५]^[२६] मिहान दक्षिण-पूर्वी एशिया र मध्य-पूर्वबाट आउने भारी कार्गो ह्यान्डल गर्ने हो। यस परियोजनाले सूचना-प्रविधि कम्पनीहरूको लागि^[२७]₹ 100 बिलियन (US$ 1.3 बिलियन) विशेष आर्थिक क्षेत्र (SEZ)^[२८] पनि समावेश गर्दछ।

कृषि

विदर्भ क्षेत्रको खेतबारी भर्खरै किसानहरूले आत्महत्या गर्नेहरूको संख्याका कारण विदर्भ बदनाम भएको छ। 1 जुलाई 2006 मा भारतका प्रधानमन्त्री मनमोहन सिंहले विदर्भका लागि ₹ 3,750-करोड (37.5 बिलियन रुपैयाँ) राहत प्याकेज घोषणा गरे।^[२९] प्याकेजले यस क्षेत्रका छ जिल्लाका कृषकहरूलाई मद्दत गर्ने उद्देश्य राखेको छ। यद्यपि प्याकेजलाई अधिकांश वित्तीय पण्डितहरूले स्वागत गरेनन् र पत्रकार पी साईनाथले द हिन्दूमा लेखे कि प्याकेज असफल हुने निश्चित थियो। प्याकेज र सरकारले घोटालामा संलग्न 400 भन्दा बढी अधिकारीहरूलाई निलम्बन गर्ने विचार गरेको अधिकांश अधिकारीहरू बीच भ्रष्टाचार भेटियो।^[३०]

खनिज सम्पदा

नागपुर, अमरावती, यवतमाल, चन्द्रपुर, गडचिरोली, भंडारा मुख्य खनिज बेल्ट हो, जसमा कोइला र म्यांगनीज प्रमुख खनिजहरू छन्। चन्द्रपुर जिल्ला महाराष्ट्र को सबै खनिज उत्पादन को 29% योगदान गर्दछ।^[३१] फलाम अयस्क र चूना ढुङ्गा सम्भावित खनन स्रोतको रूपमा चिनिन्छन्।^[३२]

उद्योग

नागपुर, अमरावती, अकोला, यवतमाल, वर्धा र चन्द्रपुर विदर्भ resp मा ठूलो औद्योगिक केन्द्र हो। बल्लारपुर इंडस्ट्रीज, भारतको सबैभन्दा ठूलो निर्माता र कागजको निर्यातक चन्द्रपुर जिल्लामा अवस्थित छ। [३१]

खेलकुद

विदर्भ क्रिकेट संघ स्टेडियम, जामठा, नागपुर क्रिकेट यस क्षेत्रको सबैभन्दा लोकप्रिय खेल हो र नागपुरको विदर्भ क्रिकेट एसोसिएशन ग्राउण्ड (VCA) ले अन्तर्राष्ट्रिय क्रिकेट खेलहरू आयोजना गरेको छ।^[३३] यो विदर्भ क्रिकेट एसोसिएशन स्टेडियम,^[३४] द्वारा 2008 जाम्था मा निर्मित द्वारा हटाइयो।

पर्यटन

ताडोबा अन्धारी टाइगर रिजर्भ जङ्गल सफारीका लागि आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकको बीचमा लोकप्रिय छ विदर्भको पूर्वी क्षेत्रमा महाराष्ट्रको सबैभन्दा पुरानो राष्ट्रिय निकुञ्ज, ताडोबा अंधारी टाइगर रिजर्व,^[३५] भारतको ३९ परियोजना टाइगर रिजर्वहरू मध्ये एक छ।^[३६] टिपेश्वर वन्यजन्तु अभयारण्यमा बाघको संख्या धेरै छ। शेगाउँ एक प्रसिद्ध तीर्थस्थल हो जुन हिन्दू संत गजानन महाराजलाई श्रेय दिइएको छ जो शेगाउँमा बस्थे र महाराष्ट्रभर पूजा गरिन्छ। अमरावती जिल्लाको चिखलदरा विदर्भको एक मात्र हिल स्टेशन हो।

राजनीति

लोकसभामा प्रतिनिधित्व राष्ट्रिय स्तरमा विदर्भको प्रतिनिधित्व १० लोकसभा सीटहरूद्वारा गरिन्छ। सबैभन्दा बढी जनघनत्व भएको नागपुर जिल्लालाई २ लोकसभा सीट, नागपुर र रामटेकमा विभाजन गरिएको छ, जबकि चिमुर र गडचिरोली जस्ता कम जनघनत्व भएका जिल्लाहरूलाई एकसाथ जोडिएको छ। यवतमाल-वाशिम विदर्भको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण सीटहरू मध्ये एक हो, किनकि यसले 2 जिल्ला सदरमुकामहरू समावेश गर्दछ। रामटेक र अमरावती सीटहरू अनुसूचित जाति उम्मेद्वारहरूका लागि आरक्षित छन्, जबकि गडचिरोली-चिमुर अनुसूचित जनजातिहरूका लागि आरक्षित छन्। ^[३७]

विधान सभामा प्रतिनिधित्व

विदर्भ राज्य स्तर मा 62 विधानसभा सीटहरु द्वारा प्रतिनिधित्व छ। नागपुरमा 6 क्षेत्रहरूमा विभाजित शहरको साथ विधानसभा सीटहरूको सघनता छ। अमरावती, अकोला र यवतमाल महाराष्ट्रका केही महत्त्वपूर्ण सीटहरू हुन्। केही सिटहरू अनुसूचित जनजातिका उम्मेद्वारहरूका लागि आरक्षित छन्, जबकि अन्य सबैका लागि खुला छन्। यवतमाल जिल्लाको पुसद सीट पनि महत्त्वपूर्ण छ किनकि यसले महाराष्ट्रलाई 2 मुख्यमन्त्रीहरू दिएको छ। ^[३८]

पृथक राज्य आन्दोलन

मुख्य लेख: विदर्भ आन्दोलन राजनीतिज्ञ र अर्थशास्त्री डा. श्रीकान्त जिचकारले महाराष्ट्रबाट विदर्भ विभाजनको विरोध गर्दै यो दिगो नभएको विश्वास व्यक्त गरे: "विदर्भलाई छुट्याइयो भने, नयाँ राज्य सञ्चालन गर्न हामीसँग पहिलो दिनदेखि कोष हुनेछैन। यस क्षेत्रको हिस्सा घाटाको बोझमा छ। र एकाधिकार कपास खरिद योजना, रोजगार ग्यारेन्टी योजना र त्यस्ता गतिविधिहरू तत्काल बन्द हुनेछ किनभने हामीसँग तलब तिर्न पैसा छैन।" उनले उल्लेख गरे कि उपलब्ध प्राकृतिक स्रोतहरूबाट आयले मुम्बईको सब्सिडीलाई सन्तुलनमा राख्न सक्दैन, र मुम्बईको सहयोग कुनै पनि विकासको लागि अत्यावश्यक थियो-मराठी-भाषी राज्य विभाजनको सामाजिक जोखिमको अतिरिक्त।^[३९]

यो पनि हेर्नुहोस्

देहनी लिफ्ट सिंचाई योजना
विदर्भका शहरहरूको सूची
मराठा राजवंश र राज्यहरूको सूची
मानव विकास मिशन
भारतको प्रस्तावित राज्य र क्षेत्रहरू

References

↑ "Population", ३१ मार्च २०११, अन्तिम पहुँच ६ अप्रिल २०११।
↑ Asian Review, १८९८।
↑ Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland By Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland—page-323
↑ Asian Review, १८९८।
↑ Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland By Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland—page-323
↑ "Archived copy", मूलबाट २३ जुन २०१८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १३ अप्रिल २०१७। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २३ जुन २०१८ मिति
↑ "Nagpur (Urban) pincode - sindhindia"। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २ फेब्रुअरी २०१७ मिति
↑ "Vidarbha profile on rediff", In.rediff.com, १२ अक्टोबर २००४, अन्तिम पहुँच २२ सेप्टेम्बर २०१०।
↑ "WHO declares Melghat as India's most malnutrition-hit area", मूलबाट ३० अगस्ट २००७-मा सङ्ग्रहित। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ३० अगस्ट २००७ मिति
↑ Sanjiv Phansalkar, "PM 2003 Schedule Irr Pov", IWMI-TATA Water Policy Research Program, मूलबाट १८ डिसेम्बर २००७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ६ सेप्टेम्बर २००७। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १८ डिसेम्बर २००७ मिति
↑ "Opinion / News Analysis : Maharashtra: 'graveyard of farmers'", The Hindu (Chennai, India), १४ नोभेम्बर २००७, मूलबाट १६ नोभेम्बर २००७-मा सङ्ग्रहित। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १६ नोभेम्बर २००७ मिति
↑ "Interview of Maharashtra Pradesh Congress Committee President-Mr. Ranjeet Deshmukh", Rediff.com, १८ अगस्ट २००४, अन्तिम पहुँच २२ सेप्टेम्बर २०१०।
↑ "Very few takers for a separate State", The Hindu (Chennai, India), २३ मार्च २००४, मूलबाट २३ जुन २००४-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २२ सेप्टेम्बर २०१०। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २३ जुन २००४ मिति
↑ Sarma, Inguva Karthikeya (१९८०), Coinage of the Satavahana Empire (अङ्ग्रेजीमा), Agam, पृ: ३८, "The latest site which contributed valuable numismatic evidence confirming, once and for all, ancient Vidarbha's early Satavahana affiliation is Pauni, in district Bhandara"
↑ Imperial Gazetteer of India, v. 7, p. 369
↑ amravati.gov.in https://web.archive.org/web/20080830010013/http://amravati.gov.in/htmldocs/melghat.htm |archive-url= शीर्षक नै (सहायता), मूलबाट ३० अगस्ट २००८-मा सङ्ग्रहित।
↑ "Gondia geology", Gondia.gov.in, अन्तिम पहुँच २२ सेप्टेम्बर २०१०।
↑ Districts Of Maharashtra वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १२ जनवरी २००८ मिति
↑ "Vidarbha population 2011"।
↑ ^२०.० ^२०.१ "Population by religious community - 2011", 2011 Census of India, Office of the Registrar General & Census Commissioner, मूलबाट २५ अगस्ट २०१५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २५ अगस्ट २०१५।
↑ "People And Their Culture", Gadchiroli.gov.in, मूलबाट २१ जुलाई २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २२ सेप्टेम्बर २०१०।
↑ 2011 Census of India, Population By Mother Tongue
↑ Nagpur District Gazetteer वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २२ अप्रिल २००८ मिति
↑ "Nagpur – Growth Nucleus of India", economictimes.indiatimes.com, २४ डिसेम्बर २००८। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १४ जुलाई २०१६ मिति
↑ "Maharashtra Airport Development Company Limited", madcindia.org, madcindia.org, मूलबाट १० मे २००८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १४ मे २००८। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १० मे २००८ मिति
↑ "Maharashtra Airport Development Company Limited", Press Information Bureau and Ministry of Civil Aviation, अन्तिम पहुँच २९ जनवरी २००८।
↑ "Mihan is biggest development", The Times of India, २२ मे २००७, मूलबाट १४ मार्च २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २२ मे २००७। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १४ मार्च २०१२ मिति
↑ "Nagpur stakes claim to lead boomtown pack", The Indian Express, मूलबाट २९ सेप्टेम्बर २००७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच जुन १, २००६।
↑ relief package for Vidarbha
↑ Sainath, P (१६ जुलाई २००६), "Politics of packages, packaging of politics", Indiatogether.org, अन्तिम पहुँच २२ सेप्टेम्बर २०१०।
↑ "Demography", Chanda.nic.in, मूलबाट ३ अक्टोबर २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २२ सेप्टेम्बर २०१०।
↑ "Maharashtra Resources" वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ३० सेप्टेम्बर २००७ मिति
↑ "Vidarbha Cricket Association Ground profile", Cricinfo, अन्तिम पहुँच १२ नोभेम्बर २०१२। ^{[स्थायी मृत कडी]}
↑ "Vidarbha Cricket Association Stadiumprofile", Cricinfo, अन्तिम पहुँच १२ नोभेम्बर २०१२।
↑ "Tadoba Tiger Reserve", Projecttiger.nic.in, मूलबाट २४ फेब्रुअरी २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २२ सेप्टेम्बर २०१०।
↑ "Online Map", Projecttiger.nic.in, मूलबाट ५ जनवरी २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २२ सेप्टेम्बर २०१०।
↑ "Archived copy", मूलबाट ११ जुलाई २००७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २१ जनवरी २००८।
↑ "Archived copy", मूलबाट ४ मार्च २००९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २१ जनवरी २००८।
↑ "Vidarbha not viable economically", The Hindu, ९ सेप्टेम्बर २०००, मूलबाट ७ जनवरी २०१६-मा सङ्ग्रहित।

External links

Article regarding environment of Vidarbha by Dr. Heda
Tigertrails वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १६ जनवरी २०२१ मिति
National Park In Vidarbha
क्रिसहोल्म, हुग, सम्पादक (१९११), "Berar", इन्साइक्लोपिडिया ब्रिटानिका 3 (११औँ संस्करण), क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालय छापाखाना, पृ: ७६३। This details the history of the province up to 1903, and itself cites Imperial Gazetteer of India। (Oxford, 1908)

ढाँचा:Maharashtra ढाँचा:Vidarbha ढाँचा:Godavari basin ढाँचा:Proposed states and territories of India

ढाँचा:महाराष्ट्र

}}

यो लेख अपुरो छ। तपाईं यसलाई बढाएर विकिपिडियालाई सहायता गर्न सक्नुहुन्छ।

[autogenerated1-1] "Population", ३१ मार्च २०११, अन्तिम पहुँच ६ अप्रिल २०११।

[2] Asian Review, १८९८।

[3] Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland By Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland—page-323

[4] Asian Review, १८९८।

[5] Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland By Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland—page-323

[6] "Archived copy", मूलबाट २३ जुन २०१८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १३ अप्रिल २०१७। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २३ जुन २०१८ मिति

[7] "Nagpur (Urban) pincode - sindhindia"। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २ फेब्रुअरी २०१७ मिति

[8] "Vidarbha profile on rediff", In.rediff.com, १२ अक्टोबर २००४, अन्तिम पहुँच २२ सेप्टेम्बर २०१०।

[9] "WHO declares Melghat as India's most malnutrition-hit area", मूलबाट ३० अगस्ट २००७-मा सङ्ग्रहित। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ३० अगस्ट २००७ मिति

[10] Sanjiv Phansalkar, "PM 2003 Schedule Irr Pov", IWMI-TATA Water Policy Research Program, मूलबाट १८ डिसेम्बर २००७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ६ सेप्टेम्बर २००७। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १८ डिसेम्बर २००७ मिति

[11] "Opinion / News Analysis : Maharashtra: 'graveyard of farmers'", The Hindu (Chennai, India), १४ नोभेम्बर २००७, मूलबाट १६ नोभेम्बर २००७-मा सङ्ग्रहित। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १६ नोभेम्बर २००७ मिति

[12] "Interview of Maharashtra Pradesh Congress Committee President-Mr. Ranjeet Deshmukh", Rediff.com, १८ अगस्ट २००४, अन्तिम पहुँच २२ सेप्टेम्बर २०१०।

[13] "Very few takers for a separate State", The Hindu (Chennai, India), २३ मार्च २००४, मूलबाट २३ जुन २००४-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २२ सेप्टेम्बर २०१०। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २३ जुन २००४ मिति

[14] Sarma, Inguva Karthikeya (१९८०), Coinage of the Satavahana Empire (अङ्ग्रेजीमा), Agam, पृ: ३८, "The latest site which contributed valuable numismatic evidence confirming, once and for all, ancient Vidarbha's early Satavahana affiliation is Pauni, in district Bhandara"

[15] Imperial Gazetteer of India, v. 7, p. 369

[16] amravati.gov.in https://web.archive.org/web/20080830010013/http://amravati.gov.in/htmldocs/melghat.htm |archive-url= शीर्षक नै (सहायता), मूलबाट ३० अगस्ट २००८-मा सङ्ग्रहित।

[17] "Gondia geology", Gondia.gov.in, अन्तिम पहुँच २२ सेप्टेम्बर २०१०।

[18] Districts Of Maharashtra वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १२ जनवरी २००८ मिति

[19] "Vidarbha population 2011"।

[census_2011_religion-20] २०.० ^२०.१ "Population by religious community - 2011", 2011 Census of India, Office of the Registrar General & Census Commissioner, मूलबाट २५ अगस्ट २०१५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २५ अगस्ट २०१५।

[21] "People And Their Culture", Gadchiroli.gov.in, मूलबाट २१ जुलाई २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २२ सेप्टेम्बर २०१०।

[22] 2011 Census of India, Population By Mother Tongue

[23] Nagpur District Gazetteer वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २२ अप्रिल २००८ मिति

[24] "Nagpur – Growth Nucleus of India", economictimes.indiatimes.com, २४ डिसेम्बर २००८। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १४ जुलाई २०१६ मिति

[aboutmadc-25] "Maharashtra Airport Development Company Limited", madcindia.org, madcindia.org, मूलबाट १० मे २००८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १४ मे २००८। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १० मे २००८ मिति

[factsheet-26] "Maharashtra Airport Development Company Limited", Press Information Bureau and Ministry of Civil Aviation, अन्तिम पहुँच २९ जनवरी २००८।

[biggest_development_project-27] "Mihan is biggest development", The Times of India, २२ मे २००७, मूलबाट १४ मार्च २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २२ मे २००७। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १४ मार्च २०१२ मिति

[Nagpur_container_depot_fastest_growing_in_India,_Nagpur_ATR_busiest_in_India,_Trains_going_through_Nagpur,_National_Highways_through_Nagpur,_Nagpur_SEZ_stats,_Land_prices_in_Ramdaspeth_etc./-28] "Nagpur stakes claim to lead boomtown pack", The Indian Express, मूलबाट २९ सेप्टेम्बर २००७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच जुन १, २००६।

[29] relief package for Vidarbha

[30] Sainath, P (१६ जुलाई २००६), "Politics of packages, packaging of politics", Indiatogether.org, अन्तिम पहुँच २२ सेप्टेम्बर २०१०।

[31] "Demography", Chanda.nic.in, मूलबाट ३ अक्टोबर २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २२ सेप्टेम्बर २०१०।

[32] "Maharashtra Resources" वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ३० सेप्टेम्बर २००७ मिति

[33] "Vidarbha Cricket Association Ground profile", Cricinfo, अन्तिम पहुँच १२ नोभेम्बर २०१२। ^{[स्थायी मृत कडी]}

[34] "Vidarbha Cricket Association Stadiumprofile", Cricinfo, अन्तिम पहुँच १२ नोभेम्बर २०१२।

[35] "Tadoba Tiger Reserve", Projecttiger.nic.in, मूलबाट २४ फेब्रुअरी २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २२ सेप्टेम्बर २०१०।

[36] "Online Map", Projecttiger.nic.in, मूलबाट ५ जनवरी २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २२ सेप्टेम्बर २०१०।

[37] "Archived copy", मूलबाट ११ जुलाई २००७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २१ जनवरी २००८।

[38] "Archived copy", मूलबाट ४ मार्च २००९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २१ जनवरी २००८।

[39] "Vidarbha not viable economically", The Hindu, ९ सेप्टेम्बर २०००, मूलबाट ७ जनवरी २०१६-मा सङ्ग्रहित।

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]

[६]

[७]

[८]

[९]

[१०]

[११]

[१२]

[१३]

[१४]

[१५]

[१६]

[१७]

[१८]

[१९]

[२०]

[२१]

[२२]

[२३]

[२४]

[२५]

[२६]

[२७]

[२८]

[२९]

[३०]

[३१]

[३२]

[३३]

[३४]

[३५]

[३६]

[३७]

[३८]

[३९]