काठमाडौँ उपत्यकाका ढुङ्गाका शिलालेखहरू

स्वयम्भूमा नेपाल भाषा र तिब्बतीमा ढुङ्गाको शिलालेखको विवरण।

काठमाडौँ उपत्यकामा रहेका ढुङ्गाका शिलालेखहरूले पुरातन ढुङ्गाका स्ल्याबहरू, स्तम्भहरू र पेडेस्टलहरूमा कुँदिएको पाठलाई जनाउँछ। यिनीहरू नेपालको इतिहासको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण स्रोत हुन्। नेपालमा पाइने धेरैजसो शिलालेखहरू काठमाडौँ उपत्यकाका हुन् जहाँ ती सम्पदा स्थलहरूमा सर्वव्यापी तत्व हुन्। तिनीहरूमा हिन्दु र बौद्ध मन्दिरहरू, स्तूपहरू, मूर्तिहरू, पानीको टुक्राहरू र अन्य वास्तु संरचनाहरूमा शाही आदेशहरू र समर्पण नोटहरू समावेश छन्। ढुङ्गाको शिलालेखलाई स्थानीय भाषामा लोहान पाउ भनिन्छ।

प्रारम्भिक शिलालेखहरू लिच्छवी कालका हुन् र पाँचौँदेखि नवौँ शताब्दीका हुन्। तिनीहरूको सङ्ख्या १७० भन्दा बढी छ र संस्कृत भाषा र गुप्त लिपिमा कुँदिएका छन्। १४औँ शताब्दीदेखि सबैभन्दा धेरै सङ्ख्यामा भएका शिलालेखहरू नेवार भाषा (नेपाल भाषा र नेपाल लिपि) मा छन्। नेपाल भासमा सबैभन्दा पुरानो मिति भएको शिलालेख नेपाल युग २९३ (११७३ इस्वी) को हो।

सबैभन्दा पुरानो शिलालेख

काठमाडौँको सबैभन्दा पुरानो मिति शिलालेख शक युगको १०७ सालको हो जुन १८४/१८५ ईस्वीसँग मेल खान्छ। यो मिति दिनेश चन्द्र रेग्मी बाहेक सबै इतिहासकारहरूले स्वीकार गरेका थिए जसले यसलाई गुप्त युग (इ. ३२० मा सुरु भएको) मा नियुक्त गरे। पेलियो-ग्राफिक रूपमा उनले यो समुद्र गुप्तको इलाहाबाद शिलालेख (एडी ३६०) को नजिक भएको बताए। यो शिलालेख राजा जयवर्मनको मूर्तिको पेडस्टलमा गुप्त वर्णमा कोरिएको छ, जसलाई ब्राह्मी लिपि पनि भनिन्छ। यो १९९२ मा मालिगाउँको एक भवन साइटमा पत्ता लगाइएको थियो।

यो खोज हुनु अघि, उपत्यकाको सबैभन्दा पुरानो मितिको ढुङ्गाको शिलालेखको भेद भक्तपुरको चाँगु नारायण मन्दिरको छेउमा स्थापित स्तम्भमा कोरिएको शिलालेखले राखेको थियो जुन हिन्दु देवता विष्णुलाई समर्पित छ। यो ३८३ मा कुँदिएको थियो जुन ४६४ ईस्वी संग मेल खान्छ। यो संस्कृत भाषा र गुप्त वर्णमा लेखिएको छ।

बहुभाषी शिलालेख

नेपाल मण्डला, वा काठमाडौँ उपत्यका र यसको छेउछाउमा छरिएका हजारौँ नेपाली भाषा शिलालेखहरूमध्ये केही अन्य भाषाहरूमा पनि उत्कीर्ण छन्। काठमाडौँ दरबार स्क्वायरमा राजा प्रताप मल्लको नेपाल युग ७७४ (१६५४ ईस्वी) को पोलिग्लोट शिलालेख उनको भाषिक रुचिको उदाहरण हो। यात्रुहरूलाई पानी पुर्‍याउन टुक्रासहितको विशाल ढुङ्गा ग्रीक, फ्रेन्च र फारसी लगायत १५ भाषामा कोरिएको छ।

नेपाली भाषामा लेखिएका तीनवटा शिलालेख (खस कुरा, गोर्खाली) काठमाडौँ उपत्यकामा फेला परेका छन्, ती सबै कान्तिपुरको राजनीतिमा प्रताप मल्लले प्रमुख भूमिका खेलेको समयका हुन्। माखनमा १६४१ ई. यद्यपि यसले प्रताप मल्लका पिता जयलक्ष्मी मल्ललाई स्वीकार गर्दछ, यसको मिति प्रताप मल्लको सिंहासनमा आरोहणको औपचारिक सुरुवातको धेरै नजिक छ। गुहेश्वरीका अर्काको नाम प्रताप मल्ल छ। रानीपोखरी पोखरीमा स्थापित प्रताप मल्लको अर्को प्रसिद्ध ढुङ्गाको शिलालेखमा संस्कृत, नेपाली र नेपाल भाषा गरी तीन भाषामा लेखिएको छ। यो नेपाल युग ७९० (१६७० ईस्वी) को मिति हो र रानीपोखरी को निर्माण र यसको धार्मिक महत्व को वर्णन गर्दछ।

स्वयम्भू स्तूप परिसरमा नेपाल भाषा र तिब्बती भाषामा लेखिएको ठुलो ढुङ्गाको शिलालेख स्थापना गरिएको छ। यसले १७५१-१७५८ को अवधिमा स्तूपको जीर्णोद्धार रेकर्ड गर्दछ। १७४५ मा पाटनमा मृत्यु भएका र गाडिएका फ्रान्सेस्को डेला पेन्ना नामक क्यापुचिन मिसनरीको समाधिस्थलमा ल्याटिन र नेपाल भासका पाठहरू छन्।