जैविक खेती

जैविक खेती (अङ्ग्रेजी: Organic farming) कृषिको त्यो विधि हो जो संश्लेषित उर्वरकहरु एवं संश्लेषित कीटनाशकहरुका बिना प्रयोग वा न्यूनतम प्रयोगमा आधारित छ तथा जो भूमिको उर्वरा शक्तिलाई बचाई राख्नका लागि फसल चक्र, हरियो मल, कम्पोस्ट आदिको प्रयोग गर्दछ। सन् १९९०का पछिदेखि विश्वमा जैविक उत्पादहरूको बाजार पर्याप्त बढेको छ।

परिचय

सम्पूर्ण विश्वका लागि बढ्दो जनसङ्ख्या एउटा गम्भीर समस्या बनेको छ । बढ्दो जनसङ्ख्याका लागि अधिकभन्दा अधिक भोजनको आपूर्ति गर्न मानवले विभिन्न प्रकारका रासायनिक मलहरु तथा विषालु कीटनाशकहरूको उपयोग गरिरहेको छ । यी मल तथा किटनाशाकले प्रकृतिका जैविक र अजैविक पदार्थहरु बीच हुने आदान-प्रदानको चक्र (इकोलोजी सिस्टम)लाई प्रभावित गर्दछ, जसले भूमिको उर्वरा शक्ति खराब हुन्छ । वातावरण प्रदूषित हुन्छ र मनुष्यको स्वास्थ्यमा समेत नराम्रो असर पुग्न जान्छ ।

प्राचीन कालमा मानव स्वास्थ्य अनुकूल हुने तथा प्राकृतिक वातावरणका अनुरूप खेती गरिन्थ्यो । यसबाट जैविक र अजैविक पदार्थहरुका बीच आदान-प्रदानको चक्र निरन्तर चल्थ्यो । जसको फलस्वरूप जल, भूमि, वायु तथा वातावरण प्रदूषित हुँदैन थियो। नेपालमा पनि प्राचीनकालदेखि नै कृषिका साथ-साथ गाईभैसी पालन गरिन्थ्यो । जसका प्रमाण हाम्रो इतिहासमा उल्लेखित गोपाल र महिषपालहरू हुन् । कृषि एवं पशुपालन प्राणी अनि वातावरणका लागि अत्यन्त उपयोगी हुन्छ । परन्तु बद्लिंदो परिवेश गोपालन बिस्तारै कम भयो तथा कृषिमा प्रकार-प्रकारका रसायनिक मलहरु अनि कीटनाशकहरूको प्रयोग हुँदैछ जसको फलस्वरूप जैविक र अजैविक पदार्थहरुका चक्रको संतुलन बिग्रदैं गइरहेछ, र वातावरण प्रदूषित भएर, मानव जातिका स्वास्थ्यलाई प्रभावित गर्दैछ। अब हामी रसायनिक मलहरु, विषालु कीटनाशकहरुका उपयोगका स्थानमा, जैविक मलहरु एवं दवाईहरूको उपयोग गरेर, अधिकभन्दा अधिक उत्पादन प्राप्त गर्न सक्छन् जसदेखि भूमि, जल एवं वातावरण शुद्ध रह्नेछ र मनुष्य एवं प्रत्येक जीवधारी स्वस्थ रह्नेछ्न्।

भारत वर्षमा ग्रामीण अर्थव्यवस्थाको मुख्य आधार कृषि छ र कृषकहरूको मुख्य आयको साधन खेती हो। हरित क्रान्तिका समयदेखि बढ्दो जनसङ्ख्यालाई हेर्दा एवं आयको दृष्टिले उत्पादन बढाउनु आवश्यक छ अधिक उत्पादनका लागि खेतीमा अधिक मात्रामा रासायनिक उर्वरको एवं कीटनाशकको उपयोग गर्नु पर्छ जसदेखि सामान्य अनि साना कृषकका नजिक कम जोतमा अत्यधिक लागत लाग्दैछ र जल, भूमि, वायु र वातावरण पनि प्रदूषित हुँदैछ साथै मल्य पदार्थ पनि विषालु भइरहेकाछ्न्। यस लागि यस प्रकारको उपर्युक्त सबै समस्याहरुदेखि पार पाउनका लागि गत वर्षहरूदेखि निरन्तर टिकाऊ खेतीका सिद्धान्तमा खेती गर्ने सिफारिश गरिएको, जसलाई प्रदेशका कृषि विभागले यस विशेष प्रकारको खेतीलाई अपनाउनको लागि, बढावा दिए जसलाई हामी ""जैविक खेती""का नामले जान्दछन्। भारत सरकार पनि यस खेतीलाई अपनाउनको लागि प्रचार-प्रसार गरी रहेछ।

म.प्र.मा सर्वप्रथम २००१-०२मा जैविक खेतीको अन्दोलन चलाएर प्रत्येक जिल्लाहरूका प्रत्येक विकास खण्डका एउटा गाउँमा जैविक खेती प्रारम्भ गरिएको र यी गाउँहरूलाई ""जैविक गाउँ""को नाम दिइएको । यस प्रकार प्रथम वर्षमा कुल ३१३ ग्रामहरूमा जैविक खेतीको शुरूआत भएको हो। यसका पछि २००२-०३मा दि्वतीय वर्षमा प्रत्येक जिल्लाहरूका प्रत्येक विकासखण्डका दुइवटा गाउँ, वर्ष २००३-०४मा २-२ गाउँ अर्थात १५६५ ग्रामहरूमा जैविक खेती गरिएको हो। वर्ष २००६-०७मा पुन: प्रत्येक विकासखण्डमा ५-५ गाउँ चयन गरिए। यस प्रकार प्रदेशका ३१३० ग्रामहरु जैविक खेतीको कार्यक्रम लिइएकोछ। मे २००२मा राष्ट्रीय स्तरको कृषि विभागका तत्वाधानमा भोपालमा जैविक खेतीमा सेमीनार आयोजित गरिएको जसमा राष्ट्रीय विशेषज्ञहरुएवं जैविक खेती गर्ने वाला अनुभवी कृषकहरु द्वारा भाग लिइएको जसमा जैविक खेती अपनाउन प्रोत्साहित गरिएको हो। प्रदेशका प्रत्येक जिल्लाहरूमा जैविक खेतीका प्रचार-प्रसार हेतु चलित झांकी, पोस्टर्स, बेनर्स, साहित्य, एकल नाटक, कठपुतली प्रदशÇन जैविक हाट एवं विशेषज्ञहरु द्वारा जैविक खेतीमा उद्बोधन आदिका माध्यमदेखि प्रचार-प्रसार गरेर कृषकहरूमा जन जाग्रति फैलाईँदैछ।

'''

क्षमतामा वृदि्ध हुन जान्छ।

सिंचाई अंतरालमा वृदि्ध हुन्छ ।
रासायनिक मलमा निर्भरता कम हुनाले कास्त लागतमा कमी आउँछ।
फसलहरूको hhhत्पादकतामा वृद्धि।

माटोको दृष्टिले

जैविक मलका उपयोग गर्नको लागि भूमिको गुणवत्तामा सुधार आउँछ।
भूमिको जल धारण क्षमता बढ्दछन्।
भूमिदेखि पानीको वाष्पीकरण कम हुनेछ।

पर्यावरणको दृष्टिले

भूमिको जल स्तरमा वृद्धि हुन्छ।
माटो मल पदार्थ र जमीनमा पानीका माध्यमदेखि हुने प्रदूषणमा कमी आउँछ।
कचरेको उपयोग, मल बनाउने मा, हुनाले बीमारिहरूमा कमी आउँछ ।
फसल उत्पादनको लागतमा कमी एवं आयमा वृदि्ध
अंतरराष्ट्रीय बाजारको स्पर्धामा जैविक उत्पादको गुणवत्ताको खरा उतरना।

जैविक खेती,को विधि रासायनिक खेतीको विधिको तुलनामा बराबर वा अधिक उत्पादन दिन्छ अर्थात जैविक खेती मृदाको उर्वरता एवं कृषकहरूको उत्पादकता बढाउनेमा पूर्णत: सहायक हो। वर्षा आधारित क्षेत्रहरूमा जैविक खेतीको विधि र पनि अधिक लाभदायक छ । जैविक विधि द्वारा खेती गर्नको लागि उत्पादनको लागत त कम हुन्छ नैं यसका साथै कृषकहरूलाई आय अधिक प्राप्त हुन्छ तथा अंतराष्ट्रीय बाजारको स्पर्धामा जैविक उत्पाद अधिक सही साबित हुन्छन्। जसको फलस्वरूप सामान्य उत्पादनको अपेक्षामा कृषकहरु अधिक लाभ प्राप्त गर्न सक्छन्। आधुनिक समयमा निरन्तर बढ्दो जनसङ्ख्या, पर्यावरण प्रदूषण, भूमिको उर्वरा शक्तिको संरक्षण एवं मानव स्वास्थ्यका लागि जैविक खेतीको बाटो अत्यन्त लाभदायक छ । मानव जीवनका सर्वांगीण विकासका लागि नितान्त आवश्यक छ कि प्राकृतिक संसाधन प्रदूषित न होउन्, शुद्ध वातावरण रहोस् एवं पौषि्टक आहार मिलता रहोस्, यसका लागि हामीलाई जैविक खेतीको कृषि पद्धतिहरूलाई अपनाउनु हुनेछ जोकि हाम्रो नैसर्गिक संसाधनहरु एवं मानवीय पर्यावरणलाई प्रदूषित नगरी समस्त जनमानसलाई मल्य सामग्री उपलब्ध गराउन सक्नेछ तथा हामीलाई खुशीसित बाँच्न बाटो देखाउनेछ।

जैविक खेती हेतु प्रमुख जैविक मल एवं दबाईहरु

जैविक मलहरु

नाडेप
बायोग्यास स्लरी
वर्मी कम्पोस्ट
हरियो मल
जैव उर्वरक (कल्चर)
गोबरको मल
नाडेप फास्फो कम्पोस्ट
पिट कम्पोस्ट (इंदौर विधि)
कुखुराको मल

जैविक मल तैयार गर्नका कृषकहरुका अन्य अनुभव

भभूत अमतपानी
अमृत संजीवनी
मटका मल

जैविक पद्धति द्वारा व्याधि नियन्त्रणका कृषकहरुका अनुभव

गौ-मूत्र
नीम- पत्तीको घोल/निबोली/खली
मोही
मरिच/ लहसुन
दाउराको खरानी
नीम अनि गरंज खली

बाह्य कडीहरू

बायोखेती_डट_काम
जैविकग्राम वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१०-०५-३१ मिति (परिचय)
जैविक खेती देश भरमा फैलंदो आन्दोलन वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०११-११-०७ मिति
जैविक खेती^{[स्थायी मृत कडी]} (उत्तरा कृषि प्रभा)
जैविक खेती – जैविक मल निर्माण विधीहरु^{[स्थायी मृत कडी]}
ग्रामीण सूचना एवं ज्ञान केन्द्र वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१३-०६-११ मिति (INDO-US Agriculture Knowledge Initiativesका अन्तर्गत)
कृषिका लागि उपयोगी : जैविक मल^{[स्थायी मृत कडी]} (नयाँ दिशाहरु)
फसलहरूको रक्षक कालो सेना
जैविक कृषि
भूमिको उत्‍पादन क्षमता बढाने माजैव उर्वरकहरूको महत्‍व वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००९-०४-२३ मिति (कृषि सेवा)
जैविक खेतीमा पनि गुजरात अघि निस्क्यो
Organic Eprints Database of organic agriculture research papers
Organic Farming - European Commission
National Sustainable Agriculture Information Service
Food and Agriculture Organization of the United Nations' Organic Agriculture Program वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००८-११-१८ मिति
Organic Production and Organic Food: Information Access Tools. वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००७-०८-०७ मिति Identifies sources to research on organic agriculture topics from the Alternative Farming Systems Information Center, National Agricultural Library.
Journal of Organic Systems Journal of Organic Systems
Organic World homepage Information on organic agriculture worldwide.
Organic Europe homepage Information on organic agriculture in Europe, including country reports, addresses and background information.
Teaching Materials for Organic Farming in Africa Posters about organic farming from Uganda