निजीकरण

निजीकरण व्यवसाय, उद्यम, संस्थान, एजेन्सी वा सार्वजनिक सेवाको स्वामित्व सार्वजनिक क्षेत्र (राज्य वा सरकार)बाट निजी क्षेत्र (निजी लाभको लागि संचालित व्यवसाय) व निजी गैर-लाभ संगठनलाई हस्तान्तरण गर्ने घटना वा प्रक्रिया हो। एक विस्तृत अर्थमा, निजीकरण राजस्व संग्रहण तथा कानून प्रवर्तन जस्ता सरकारी प्रकार्य सहित, सरकारी कार्यहरूलाई निजी क्षेत्रमा स्थानांतरण संदर्भित गर्छ।

इतिहास

प्राचीन ग्रीसबाट निजीकरणको एक लामो इतिहास मिल्छ जब सरकारले लगभग सबै निजी क्षेत्रलाई अनुबन्धन गरेको थियो। रोमन गणराज्यमा कर संग्रह (कर-पालन), सैन्य आपूर्ति (सैन्य ठेकेदार), धार्मिक बलिदान र निर्माण सहित अधिकांश सेवाहरू निजी व्यक्ति तथा कम्पनीद्वारा प्रदान गरिन्थ्यो। यद्यपि, रोमन साम्राज्यले राज्यको स्वामित्व भएको उद्यम पनि बनाएको थियो - उदाहरण को लागि, अधिकांश अन्नको उत्पादन अन्ततः सम्राटको स्वामित्व भएको भूसंपत्तिमा हुने गर्थ्यो। केही विद्वानहरूको मत यो छ कि नोकरशाही को लागत रोमन साम्राज्यको पतनको कारणहरू मध्ये एक थियो।

ब्रिटेन मा आम भूमिको निजीकरणलाई बाड़ेको रूपमा संदर्भित गरिन्छ (स्कटल्यान्ड तराई स्वीकृति र पर्वतीय-भूमि स्वीकृतिको रुपमा)। यस प्रकारको महत्वपूर्ण निजीकरण त्यस देशमा औद्योगिक क्रान्ति को समकालीन १७६० देखि १८२० मा भएको थियो।

भिन्न दृष्टिकोण

समर्थक

निजीकरणको समर्थकहरू यो मान्छन् कि निजी बजार कारक स्वतन्त्र बजार प्रतिस्पर्धाको कारण सरकारको तुलनामा अधिक कुशलता पूर्वक काम गर्न वा सेवा प्रदान गर्न सक्छन्। सामान्यतः यो तर्क दिइन्छ कि समयको साथ यसमा मूल्य कम हुन्छ, गुणस्तरमा सुधार हुन्छ, धेरै विकल्पहरू उपलब्ध हुन्छ, भ्रष्टाचार कम हुन्छ र सन्तुलित बितरण हुन्छ। केही समर्थक यो तर्क दिदैनन् कि हरेक चीजको निजीकरण गर्नु आवश्यक छ। उनीहरूको अनुसार, बजारको असफलता र प्राकृतिक एकाधिकार समस्याजनक हुन सक्छ। यद्यपि केहि अष्ट्रियाली विचारधाराका अर्थशास्त्रीहरू र अराजक-पूंजीपतिहरू यो चाहन्छन् कि रक्षा र विवाद समाधान सहित राज्यको हरेक कार्यको निजीकरण हुन पर्छ।

कार्यप्रदर्शन (Performance)

राज्य-संचालित उद्योगहरूको झुकाव प्रशासन तर्फ हुने गर्छ। जब एक राजनैतिक सरकार क्क कमजोर कार्य प्रदर्शन राजनैतिक रूपबाट संवेदनशील हुन जान्छ त्यो कार्यमा सुधार गर्न प्रेरित हुन्छ र यस्तो कुनै सुधार अर्को शासनद्वारा सजिलै उल्टिन सक्छ।

दक्षतामा वृद्धि

निजी कम्पनी र फर्महरूसँग एक ग्राहक आधारसम्म पुग्ने र मुनाफा बढाउने उद्देश्यले अधिक सामान र सेवाको उत्पादन गर्नको गाली अधिक प्रोत्साहन हुन्छ। सरकारको पूर्ण बजेटमा अर्थव्यवस्थाका अनेक क्षेत्रहरूलाई ध्यानमा राखिन्छ, अतः पर्याप्त वित्त पोषणको अभावमा यसको सार्वजानिक उद्यम अधिक उत्पादक हुन सक्दैन। (ध्यान दिनु पर्ने कुरा यो छ कि: यद्यपि स्यामुयलको नियम अनुसार, सार्वजनिक संगठनको प्रवृति अधिक सार्वजनिक उत्पादन र सेवाको उत्पादन हुन्छ। यसको अतिरिक्त, क्योंकि निजी संगठनहरू सिमान्त निजी लाभ वक्र अनुसार सामान र सेवाको उत्पादन गर्छ, त्यसकारण निजी कम्पनीहरू संग कम उत्पादन गर्ने एक प्रोत्साहन हुन्छ।)

विशेषज्ञता

एक निजी व्यापारले सबै सम्बन्धित मानवीय र वित्तीय संसाधनहरूको विशिष्ट कार्यमा केन्द्रित हुने अवसर पाउँछ। एक राज्यको स्वामित्व भएको फर्मलाई शासकको हस्तक्षेप, प्रशासनिक जटिलता र अन्य कारणले आफ्नो उत्पादन र सेवाहरूमा विशिष्टीकरण गर्नको लागि आवश्यक संसाधन उपलब्ध हुँदैन।

राजनीतिक संवेदनशीलता

राजनीतिक संवेदनशीलता र विशेष हितको कारणले सरकार राज्य नियन्त्रित संस्थानहरूमा सुधार गर्न पन्छिन सक्छ।

उत्तरदायित्व

निजी स्वामित्व को कम्पनीहरू को प्रबन्धक आफ्नो मालिक/ शेयरधनी तथा उपभोक्ता प्रति जवाफदेही हुन्छन् र जसले उपभोक्ताको / बजारको आवश्यकता पुरा गर्न सक्छ त्यो मात्र टिक्न सक्छ। सार्वजनिक स्वामित्वको कम्पनीको प्रबन्धकहरू राजनैतिक "हितधाराक"हरू प्रति जवाफदेही हुन पर्छ ।

निजीकरणको परिणाम

निजीकरणको विश्वभरि विभिन्न परिणामहरू हुन्छन्। निजीकरणको परिणाम निजीकरण मोडेलमा निर्भर हुन सक्छ। इरविन स्टेलजरका अनुसार, "निजीकरणको प्रभावलाई अर्थतन्त्रमा प्रवृत्ति जस्ता चीजहरूको प्रभावबाट अलग गर्न गाह्रो र असम्भव सम्मान छ।" विश्व बैंक र विलियम एल.मेगिन्सन ले गरेको अनुसन्धान अनुसार सन् २००० को दशकको सुरुमा, राम्रोसँग सूचित उपभोक्ताहरूसँग प्रतिस्पर्धी उद्योगहरूमा निजीकरणले, लगातार दक्षता सुधारिएको थियो। एपीईसीका अनुसार उद्योग जति बढी प्रतिस्पर्धी हुन्छ, उत्पादन, नाफा र दक्षतामा त्यति नै सुधार हुन्छ।

यो पनि हेर्नुहोस्

• राष्ट्रियकरण