भारतीय
भारतीय | |
|---|---|
 भारतको झन्डा | |
| जम्मा जनसङ्ख्या | |
| ~1.4 अर्ब (२०२३ अनुमान) | |
| उल्लेखीय जनसङ्ख्या भएका क्षेत्रहरू | |
| भारत (मुख्यतः) साथै संयुक्त राज्य अमेरिका, संयुक्त अधिराज्य, क्यानडा, अष्ट्रेलिया, युरोप, मध्यपूर्व, मलेसिया, सिङ्गापुर आदि | |
| भाषाहरू | |
| हिन्दी, अङ्ग्रेजी, तथा अन्य भारतीय भाषाहरू | |
| धर्महरू | |
| मुख्यतः हिन्दु धर्म, साथै इस्लाम, क्रिश्चियनिटी, सिख धर्म, बौद्ध धर्म, जैन धर्म, पारसी धर्म | |
| सम्बन्धित जातीय समूह | |
| दक्षिण एसियालीहरू, भारतीय डायस्पोरा |
भारतीय भन्नाले भारतको नागरिक अथवा भारतमा उत्पादित वस्तुलाई जानिन्छ। जस्तो प्रकारले भारतीय मान्छे, भारतीय सामान, भारतीय मुद्रा, भारतीय खाद्यान्न। यहाँ भारते भव (भारतमा हुने) भन्ने अवधारणा अनुरूप "भारतीय" शब्द संस्कृत व्याकरण अनुसार तद्धित प्रत्यय "ईय" प्रयोग गरेर बनेको हो।
भारतीय नागरिकहरूको अधिकार
[सम्पादन गर्नुहोस्]भारतीय नागरिकहरूलाई भारतीय संविधान अन्तर्गत विभिन्न मौलिक अधिकार (Fundamental Rights) प्रदान गरिएको छ। यी अधिकारहरू भारतीय संविधानको भाग ३ मा उल्लेख छन्, जसले नागरिकहरूको व्यक्तिगत स्वतन्त्रता, समानता, र न्यायको ग्यारेन्टी गर्छ।
मौलिक अधिकारहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]भारतीय संविधानले नागरिकहरूलाई निम्न छ प्रकारका मौलिक अधिकारहरू प्रदान गर्दछ:
समानताको अधिकार (Right to Equality) - अनुच्छेद १४-१८
- सबै नागरिकहरू कानुनको दृष्टोलीा समान छन्।
- जात, धर्म, लिंग, जन्मस्थान आदिका आधारमा कुनै भेदभाव गरिँदैन। * छुवाछूत उन्मूलन गरिएको छ।
- सार्वजनिक रोजगार र सेवाहरूमा समान अवसर प्रदान गरिन्छ।
स्वतन्त्रताको अधिकार (Right to Freedom) - अनुच्छेद १९-२२
- विचार, अभिव्यक्ति, विश्वास, आन्दोलन, र बसोबासको स्वतन्त्रता।
- प्रेस तथा सञ्चारको स्वतन्त्रता।
- कुनै पनि कानुनी व्यवसाय वा रोजगारी गर्न पाउने अधिकार।
- गिरफ्तारी वा अवैध हिरासतविरुद्ध संरक्षण।
शोषणविरुद्धको अधिकार (Right Against Exploitation) - अनुच्छेद २३-२४
- कुनै पनि प्रकारको जबरजस्ती श्रम (Bonded Labor) प्रतिबन्धित छ।
- बालश्रम (१४ वर्ष मुनिका बालबालिकालाई जोखिमयुक्त उद्योगमा काम लगाउन) निषेध छ।
धार्मिक स्वतन्त्रताको अधिकार (Right to Freedom of Religion) - अनुच्छेद २५-२८
- कुनै पनि धर्म अपनाउने, अभ्यास गर्ने र प्रचार गर्ने स्वतन्त्रता।
- कुनै पनि नागरिकलाई आफ्नो धर्म पालना गर्न वा परिवर्तन गर्न बाध्य पार्न पाइँदैन।
- राज्य धार्मिक आधारमा भेदभाव गर्न सक्दैन।
संस्कृति तथा शिक्षासम्बन्धी अधिकार (Cultural and Educational Rights) - अनुच्छेद २९-३०
- सबै जाति, समुदाय, भाषाका मानिसहरूलाई आफ्नो भाषा, संस्कृति संरक्षण गर्ने अधिकार।
- अल्पसङ्ख्यक समूहहरूलाई आफ्नो शैक्षिक संस्था स्थापना गर्न र सञ्चालन गर्ने स्वतन्त्रता।
संवैधानिक उपचारको अधिकार (Right to Constitutional Remedies) - अनुच्छेद ३२
- नागरिकका मौलिक अधिकारहरू उल्लङ्घन भएमा सर्वोच्च अदालत र उच्च अदालतमा मुद्दा दायर गर्न सकिने।
- हाबियस कोर्पस, म्यान्डेमस, प्रोहिबिसन, क्वो वारान्टो, सर्टियोरारी जस्ता संवैधानिक रिटहरू जारी गर्न सकिने।
अन्य महत्त्वपूर्ण अधिकारहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]यसबाहेक, भारतीय नागरिकहरूलाई अन्य विभिन्न अधिकारहरू पनि प्राप्त छन्:
- मतदानको अधिकार (Right to Vote) – १८ वर्ष उमेर पूरा भएका नागरिकहरूले चुनावमा भाग लिन पाउँछन्।
- सम्पत्तिको अधिकार (Right to Property) – संविधान संशोधनपछि यो अब मौलिक अधिकार होइन तर कानुनी अधिकारका रूपमा उपलब्ध छ।
- सूचनाको अधिकार (Right to Information - RTI Act 2005) – नागरिकहरूलाई सरकारसँग सूचना प्राप्त गर्ने अधिकार।
- शिक्षाको अधिकार (Right to Education - RTE Act 2009) – ६ देखि १४ वर्ष उमेरसम्मका बालबालिकाहरूलाई नि:शुल्क शिक्षा।
भारतीय राजनीति
[सम्पादन गर्नुहोस्]भारत एक लोकतान्त्रिक गणराज्य हो, जहाँ राष्ट्रपति राष्ट्र प्रमुख र प्रधानमन्त्री सरकार प्रमुख हुन्छन्। भारतको राजनीतिक संरचना संविधानद्वारा निर्देशित हुन्छ, जुन १९५० जनवरी २६ मा लागु गरिएको थियो।[१]
शासन प्रणाली
[सम्पादन गर्नुहोस्]भारतमा संसदीय प्रणाली अनुसार त्रिस्तरीय सरकार व्यवस्था छ:
- केन्द्र सरकार – राष्ट्रपति (औपचारिक प्रमुख) र प्रधानमन्त्री (कार्यकारी प्रमुख)
- राज्य सरकार – मुख्यमन्त्री र राज्यपाल
- स्थानीय सरकार – नगरपालिका, पंचायत, ग्रामसभा आदि
राष्ट्रपति
[सम्पादन गर्नुहोस्]राष्ट्रपति भारतको औपचारिक राष्ट्रप्रमुख हुन्। राष्ट्रपति प्रत्यक्ष निर्वाचित नहुने भए पनि निर्वाचन मण्डलद्वारा चुनिन्छन्। वर्तमान राष्ट्रपति: द्रौपदी मुर्मु (२०२२ देखि)
प्रधानमन्त्री
[सम्पादन गर्नुहोस्]प्रधानमन्त्री भारतको कार्यकारी प्रमुख हुन्, जो संसदमा बहुमत प्राप्त दलका नेता हुन्छन्। प्रधानमन्त्रीले मन्त्रीपरिषद्को नेतृत्व गर्छन् र प्रशासनिक निर्णयहरू लिन्छन्। वर्तमान प्रधानमन्त्री: नरेन्द्र मोदी (२०१४ देखि)
संसद
[सम्पादन गर्नुहोस्]भारतको संसद दुई सदनयुक्त (द्विसदनीय) व्यवस्था रहेको छ:
- लोकसभा (जनताको सभा) – प्रत्यक्ष निर्वाचित सदस्यहरू
- राज्यसभा (प्रदेशहरूको सभा) – अप्रत्यक्ष रूपमा निर्वाचित सदस्यहरू
लोकसभा सदस्यहरूलाई पाँच वर्षको कार्यकालका लागि निर्वाचित गरिन्छ। राज्यसभाका सदस्यहरूको कार्यकाल ६ वर्षको हुन्छ, तर प्रत्येक दुई वर्षमा एक-तिहाइ सदस्यहरूको निर्वाचन हुन्छ।
भारतीय अर्थव्यवस्था
[सम्पादन गर्नुहोस्]भारत विश्वकै तीव्र रूपमा बढ्दै गरेको अर्थतन्त्रहरूमध्ये एक हो। भारतको अर्थव्यवस्था कृषि, उद्योग, सेवा क्षेत्र, र सूचना प्रविधिमा आधारित छ। रिजर्भ बैङ्क अफ इन्डिया (RBI) अर्थतन्त्रको प्रमुख नियामक संस्था हो। भारत विश्व व्यापार सङ्गठन (WTO) र G20 का सदस्य हो।
भारतीय मुद्रा
[सम्पादन गर्नुहोस्]भारतको आधिकारिक मुद्रा भारतीय रुपैया (₹) हो, जुन रिजर्भ बैङ्क अफ इंडिया द्वारा जारी गरिन्छ। भारतीय मुद्रा प्रणाली दशमलव आधारित छ, जहाँ १ रुपैयामा १०० पैसा हुन्छ।
भारतीय जोडिएका पृष्ठहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]- भारतीय मानक समय
- भारतीय स्टेट बैङ्क
- भारतीय स्वतन्त्रता सङ्ग्राम
- भारतीय संस्कृति
- भारतीय राष्ट्रिय काङ्ग्रेस
सन्दर्भ सामग्री
[सम्पादन गर्नुहोस्]- ↑ Centre, National Informatics (१२ डिसेम्बर २०२२), "Digital Sansad", Digital Sansad, अन्तिम पहुँच २६ फेब्रुअरी २०२५।