भारतीय रिजर्व बैङ्क
| |||
| केन्द्रीय कार्यालय | शहीद भगतसिंह मार्ग, मुम्बई, महाराष्ट्र | ||
|---|---|---|---|
| स्थापना | अप्रिल १, १९३५ | ||
| गभर्नर | उर्जित पटेल | ||
| केन्द्रीय बैंक | इन्डिया | ||
| मुद्रा | भारतीय रुपया | ||
| कोष | अमेरिकी डलर ३०२.१ बिलियन[१] | ||
| वेबसाइट | https://www.rbi.org.in | ||
भारतीय रिजर्व बैङ्क (अङ्ग्रेजी: Reserve Bank of India) भारतको केन्द्रीय बैङ्क हो । यो भारतको सबै बैङ्कहरूको नियामक निकाय हो । रिजर्व बैक भारतको अर्थव्यवस्थालाई नियन्त्रित गर्ने गर्छ ।
यसको स्थापना १ अप्रिल सन् १९३५ को रिजर्व बैङ्क अफ इन्डिया ऐन, १९३४ अनुसार भएको हो । प्रारम्भमा यसको केन्द्रीय कार्यालय कोलकातामा थियो जसलाई सन् १९३७ मा मुम्बईमा सारिएको हो । पहिले यो एउटा निजी बैङ्क थियो तर सन् १९४९ देखि यो भारत सरकारको उपक्रम बनिसकेको छ । उर्जित पटेल भारतीय रिजर्व बैङ्कका वर्तमान गभर्नर हुन्, उनले सन् २०१६ सेप्टेम्बर ४ देखि यो पदभार ग्रहण गर्नुभएको हो ।
भारत भरमा रिजर्व बैङ्कको कुल २२ क्षेत्रीय कार्यालयहरू छन् जसमा प्रायः जसो राज्यहरूको राजधानी सहरहरूमा स्थित छन् ।[२] मुद्रा परिचालन र कालो धनको दोषपूर्ण अर्थव्यवस्थालाई नियन्त्रित गर्नका लागि रिजर्व बैङ्क अफ इन्डियाले ३१ मार्च २०१४ देखि सन् २००५ भन्दा पूर्व जारी गरिएका सबै सरकारी मुद्राहरूलाई फर्काउने निर्णय गरेको छ।[३]
स्थापना
[सम्पादन गर्नुहोस्]
भारतीय रिजर्व बैङ्कको स्थापना भारतीय रिजर्व बैङ्क ऐन १९३४ को प्रावधान अनुसार १ अप्रिल १९३५ मा भएको थियो । रिजर्व बैङ्कको केन्द्रीय कार्यालय प्रारम्भमा कोलकातामा स्थापित गरिएको थियो जसलाई सन् १९३७ मा स्थायी रूपले मुम्बईमा स्थानान्तरित गरिएको हो । केन्द्रीय कार्यालय त्यो कार्यालय हो जहाँ गभर्नर वहाल रहनछन् र नीतिहरू निर्धारित गर्ने गरिन्छ । ब्रिटिश राजको समयमा प्रारम्भ रूपले यो बैङ्क निजी स्वामित्व हुने गर्थ्यो तर स्वतन्त्र भारतमा सन् १९४० जनवरी १ मा यसको राष्ट्रीयकरण गरियो । यसपछि यो पूर्ण रूपले भारत सरकारको पूर्ण स्वामित्व बैङ्क हो ।
प्रमुख कार्य
[सम्पादन गर्नुहोस्]भारतीय रिजर्व बैङ्कको प्रस्तावनामा बैङ्कको मूल कार्य यस प्रकार वर्णित गरिएको छ:
- मौद्रिक नीति तैयार पार्नु, त्यसको कार्यान्वयन र रेखदेख गर्ने ।
- वित्तीय प्रणालीको विनियमन र पर्यवेक्षण गर्ने ।
- विदेशी मुद्राको प्रबन्धन गर्ने ।
- मुद्रा जारी गर्ने, त्यसको विनिमय गर्ने र परिचालन योग्य नभएको स्थितिमा त्यसलाई नष्ट गर्ने ।
- सरकारको बैङ्कर र बैङ्कहरूको बैङ्करको रूपमा काम गर्ने ।
- आफ्नो शाखा नियन्त्रित गर्ने ।
- मुद्राको कारोबारलाई नियन्त्रित गर्ने ।
सरकारको बैङ्करको रूपमा भारतीय रिजर्व बैङ्कको भूमिका
[सम्पादन गर्नुहोस्]भारतीय रिजर्व बैङ्क अधिनियमको धारा २० को शर्तहरूमा रिजर्व बैङ्कले केन्द्रीय सरकारको प्राप्ति र भुक्तानहरू, विनिमय, विप्रेषण (रेमिट्यान्स) र अन्य बैङ्किंग गतिविधिहरू, जसमा सङ्घको साधारण ऋण प्रबन्ध समेत सामेल छ, को उत्तरदायित्व सम्भालने कार्य गर्छ । त्यसतै भारतीय रिजर्व बैङ्क अधिनियमको धारा २१ अनुसार रिजर्व बैङ्कलाई भारतमा सरकारी कारोबार गर्ने अधिकार प्राप्त छ ।
अधिनियमको धारा २१ ए अनुसार राज्य सरकारहरूसँग करार गरेर भारतीय रिजर्व बैङ्कले राज्य सरकारलाई ऋण प्रदान गर्न सक्छ । भारतीय रिजर्व बैङ्कले हाल सम्म यो करार सिक्किम सरकार वाहेक अन्य सबै राज्य सरकारहरू गरिसकेको छ ।
भारतीय रिजर्व बैङ्कले केन्द्र तथा राज्य सरकारहरूको प्रमुख खाताहरू उसको केन्द्रीय लेखा विभाग, नागपुरमा राख्ने गर्दछ । भारतीय रिजर्व बैङ्कले पुरै भारतमा सरकारको तर्फबाट राजस्व सङ्ग्रह गर्नुका साथ साथै भुक्तान गर्नका लागि सुसञ्चालित व्यवस्था गरेको छ । भारतीय रिजर्व बैङ्कको मानव लेखा विभाग र भारतीय रिजर्व बैङ्क अधिनियमको धारा ४५ अन्तर्गत नियुक्त एजेन्सी बैङ्कहरूको शाखाहरूको सञ्जाल सरकारी लेनदेन गर्ने गर्दछ । वर्तमान समयमा सार्वजनिक क्षेत्रका सबै बैङ्क र निजी क्षेत्रका तीन बैङ्क अर्थात आइसिआइसिआई बैङ्क लिमिटेड, एचडिएफसी बैङ्क लिमिटेड र एक्सिस बैङ्क लिमिटेड, भारतीय रिजर्व बैङ्कको एजेन्टको रूपमा कार्य गर्ने गर्छ ।
सन्दर्भ सामग्रीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]- ↑ "India's forex reserves slump by $4.67 billion", Mumbai: New Delhi Television Limited, २५ दिसम्बर २०११, अन्तिम पहुँच २ जनवरी २०१२।
- ↑ "भारतीय रिज़र्व बैङ्क के क्षेत्रीय कार्यालय", अन्तिम पहुँच २३ जनवरी २०१४। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१३-०९-०१ मिति
- ↑ "Reserve Bank of India puts 2005 as expiry date on currency notes to curb fake money", डीएनए इण्डिया डॉट कॉम, अन्तिम पहुँच २३ जनवरी २०१४।
[[