भीमराज चिबे

भीमराज चिबे
वैज्ञानिक वर्गीकरण
जगत:	जन्तु जगत
सङ्घ:	हाड भएका
वर्ग:	पंक्षी
गण:	Passeriformes
कुल:	Dicruridae
वंश:	Dicrurus
प्रजाति:	D. paradiseus
वैज्ञानिक नाम
Dicrurus paradiseus Linnaeus, 1766
पर्याय
Dissemurus paradiseus Dissemuroides paradiseus Edolius grandis

भीमराज चिबे (Dicrurus paradiseus)

भिमराज चिबे ( Dicrurus paradiseus ) एक मध्यम आकारको एसियाली चरा हो जसको बाहिरी पुच्छरको लामो प्वाँख हुन्छ जसको टुप्पोमा मात्र जाली हुन्छ। तिनीहरूलाई Dicruridae परिवारका अन्य चिबेहरूसँग राखिएको छ। तिनीहरू प्रायः खुला ठाउँमा बस्ने र धेरै अन्य चराहरूको उत्तम नक्कल समावेश गर्ने ठूलो आवाजको विस्तृत दायराको साथ ध्यान आकर्षित गर्ने वन बासस्थानमा स्पष्ट हुन्छन्। एउटा परिकल्पना यो छ कि यी स्वर नक्कलहरूले मिश्रित-प्रजातिका चरन बथानहरूको गठनमा मद्दत गर्न सक्छन् , यो विशेषता वन चरा समुदायहरूमा देखिन्छ जहाँ धेरै कीरा खानेहरू सँगै चारो खान्छन्। यी चिबेहरूले कहिलेकाहीं बथानमा अन्य चारो खोज्नेहरूद्वारा समातिएका वा बाधा पुर्‍याइएका कीराहरूको शिकार चोर्छन् र अर्को विचार यो छ कि स्वर नक्कलले तिनीहरूलाई साना चराहरूको ध्यान मोड्न मद्दत गर्दछ जसले गर्दा तिनीहरूको चोरीलाई मद्दत गर्दछ। तिनीहरू दैनिक हुन्छन् तर बिहान हुनुभन्दा धेरै अघि र साँझमा ढिलो सम्म सक्रिय हुन्छन्। तिनीहरूको व्यापक वितरण र विशिष्ट क्षेत्रीय भिन्नताका कारण, तिनीहरू अलगाव र आनुवंशिक बहावद्वारा प्रजातिकरणको प्रतिष्ठित उदाहरण बनेका छन् ।

वर्गीकरण

सन् १७६० मा फ्रान्सेली प्राणीशास्त्री माथुरिन ज्याक्स ब्रिसनले थाइल्याण्ड (सियाम) मा सङ्कलन गरिएको नमूनाको आधारमा आफ्नो ओर्निथोलोजीमा ठूलो भिमराज चिबेको विवरण समावेश गरे । उनले फ्रान्सेली नाम Le Coucou Verd Hupé de Siam र ल्याटिन Cuculus Siamensis Cristatus Viridis प्रयोग गरे । यद्यपि ब्रिसनले ल्याटिन नामहरू बनाए, यी द्विपद प्रणालीसँग मेल खाँदैनन् र अन्तर्राष्ट्रिय प्राणी नामकरण आयोग द्वारा मान्यता प्राप्त छैनन् । जब सन् १७६६ मा स्विडेनी प्रकृतिविद् कार्ल लिनियसले बाह्रौं संस्करणको लागि आफ्नो Systema Naturae अपडेट गरे , उनले ब्रिसनले पहिले वर्णन गरेका २४० प्रजातिहरू थपे। यी मध्ये एक भिमराज चिबे थियो। लिनियसले संक्षिप्त विवरण समावेश गरे, द्विपद नाम Cuculus paradiseus बनाए र ब्रिसनको काम उद्धृत गरे। हालको जीनस डिक्रुरसलाई फ्रान्सेली पक्षीविद् लुइस पियरे भियलोटले सन् १८१६ मा प्रस्तुत गरेका थिए।

त्यहाँ १३ मान्यता प्राप्त उप-प्रजातिहरू छन्:

-- डी. पी. ग्रान्डिस ( गोल्ड , १८३६) – पश्चिम र उत्तर म्यानमार हुँदै उत्तर भारत र दक्षिण चीनदेखि उत्तरी इन्डोचीनसम्म

-- डी. पी. रंगुनेन्सिस (गोल्ड, १८३६) – बंगलादेश, मध्य म्यानमार र उत्तरी थाइल्याण्ड हुँदै मध्य भारतदेखि मध्य इन्डोचीनसम्म

-- डी. पी. प्याराडाइजस (लिनियस, १७६६) – दक्षिण भारतदेखि दक्षिण थाइल्याण्ड, उत्तरी मलाय प्रायद्वीप र दक्षिण इन्डोचाइना

-- डी. पी. जोनी ( हार्टरट , १९०२) – हाइनान टापु (दक्षिणपूर्व चीनबाट)

-- डी. पी. सेलोनिकस वाउरी , १९४९ – श्रीलंका

D. p. ओटियोसस ( रिचमण्ड , 1902) - अण्डमान टापुहरू

-- डी. पी. निकोबेरिएन्सिस ( बेकर, ईसीएस , १९१८) – निकोबार टापुहरू

-- डी. पी. हाइपोबलस ( ओबरहोल्सर , १९२६) – मध्य मलाय प्रायद्वीप

-- डी. पी. प्लाटुरस भियलोट , १८१७ – दक्षिण मलय प्रायद्वीप, सुमात्रा र नजिकैका टापुहरू

-- डी. पी. माइक्रोलोफस (ओबरहोल्सर, १९१७ – दक्षिण चीन सागरमा रहेका टापुहरू ( टियोमन टापु , अनाम्बास टापुहरू र उत्तरी नाटुना टापुहरू )

-- डी. पी. ब्राचिफोरस ( बोनापार्ट , १८५०) – बोर्नियो

डी. पी. बांगे ( चेसन र क्लोस , १९२९) – उत्तरी बोर्नियोको टापुहरू

-- डि. पी. फॉर्मोसस ( Cabanis , 1851) - जाभा

विवरण

एसियामा यसको धेरैजसो दायरामा, यो चिबे प्रजातिहरूमध्ये सबैभन्दा ठूलो हो र चुच्चोको माथि अनुहारको अगाडि र मुकुटको छेउमा सुरु हुने विशिष्ट पुच्छर र घुमाउरो प्वाँखको शिखरबाट सजिलै चिन्न सकिन्छ जुन उप-प्रजाति अनुसार फरक-फरक हदसम्म हुन्छ। घुमाउरो प्वाँखहरू भएको पुच्छर विशिष्ट हुन्छ र उडानमा यो दुई ठूला मौरीहरूले कालो चरालाई पछ्याइरहेको जस्तो देखिन्छ। पूर्वी हिमालयमा यो प्रजातिलाई सानो झुम्के पुच्छर चिबेसँग भ्रमित गर्न सक्छ , यद्यपि पछिल्लोमा समतल प्वाँखहरू छन् जसको शिखर लगभग अनुपस्थित छ।

यस व्यापक प्रजातिमा फरक-फरक भिन्नता भएका जनसंख्याहरू समावेश छन् र धेरै उप-प्रजातिहरूको नामकरण गरिएको छ। नामांकित रूप दक्षिणी भारतमा पाइन्छ, मुख्यतया पश्चिमी घाटका वन क्षेत्रहरू र प्रायद्वीपीय भारतको छेउछाउका पहाडी वनहरूमा। श्रीलंकामा उप-प्रजाति सेलोनिकस हो र नामांकित रूपसँग मिल्दोजुल्दो छ तर थोरै सानो छ। हिमालयको छेउमा पाइने उप-प्रजाति ग्रान्डिस हो र सबैभन्दा ठूलो हो र घाँटीमा लामो चमकदार प्वाँखहरू हुन्छन्। अण्डमान टापुहरूको रूप ओटियोससमा छोटो घाँटीको प्वाँखहरू हुन्छन् र शिउर अत्यधिक सानो हुन्

छ जबकि निकोबार टापुको रूप निकोबेरियन्सिसमा ओटियोसस भन्दा लामो फैलिएको शिउर र सानो घाँटीको प्वाँखहरू हुन्छन् ।  श्रीलंका चिबे ( डी. लोफोरिनस ) लाई उप-प्रजातिको रूपमा व्यवहार गरिन्थ्यो किनकि यो सेलोनिकससँग हाइब्रिड बनाउँछ भन्ने विश्वास गरिन्थ्यो तर अब तिनीहरूको अभिव्यापन दायराको आधारमा छुट्टै प्रजाति मानिन्छ। नामांकित रूपका नमूनाहरू कहिलेकाहीं श्रीलंका चिबेसँग भ्रमित भएका छन्। दक्षिणपूर्वी एसियाको टापु जनसंख्यामा चुच्चोको आकार, शिखरको विस्तार, ह्याकल र पुच्छर रैकेटमा उल्लेखनीय भिन्नता पाइन्छ। बोर्नियन ब्राचिफोरस (= इन्सुलारिस), बांगाईको बांग्वेमा शिखर हुँदैन ( बांग्वेमा अगाडिको प्वाँख हुन्छ जुन अगाडितिर घुमेको हुन्छ) जबकि धेरै कम शिखरहरू माइक्रोलोफस (= एन्डोमाइचस, नाटुनास, अनाम्बास र टियोमान्स) र प्लाटुरस (सुमात्रा) मा पाइन्छ । दक्षिणपूर्वी एसियाली टापुहरू र मुख्य भूमिमा धेरै रूपहरू ज्ञात छन् जसमा फारमोसस (जाभा), हाइपोबलस (थाइल्याण्ड), रंगुनेन्सिस (उत्तरी बर्मा, मध्य भारतीय जनसंख्या पहिले यसमा समावेश गरिएको थियो) र जोनी (हैनान) समावेश छन्।

साना चराहरू मलिन हुन्छन् र तिनीहरूको शिखर हुँदैन जबकि निर्मोचन चराहरूमा लामो पुच्छर चमकहरू हुँदैनन्। पुच्छरको झुम्का पत्ताको भित्री जालोबाट बनेको हुन्छ तर पुष्पक्रम रङ्गको ठीक माथि घुमाउरो भएकोले बाहिरी जालोमा देखिन्छ ।

वितरण र बासस्थान

यस प्रजातिको वितरण दायरा पश्चिमी हिमालयदेखि पूर्वी हिमालय र १,२०० मिटर (३,९०० फिट) मुनिका पहाडहरूको फेदमा रहेका मिश्मी पहाडहरूसम्म फैलिएको छ। तिनीहरू प्रायद्वीपीय भारतका पहाडहरू र पश्चिमी घाटहरूमा पाइन्छन्। पश्चिममा मुख्य भूमि र टापुहरू हुँदै पूर्वमा बोर्नियो र जाभा टापुहरूसम्म जारी रहन्छ।

व्यवहार र पारिस्थितिकी

अन्य चिबेहरू जस्तै, यी मुख्यतया कीराहरू खान्छन् तर फलफूल पनि खान्छन् र अमृतको लागि फूल फुल्ने रूखहरूमा जान्छन्। छोटो खुट्टा भएकाले, तिनीहरू सीधा बस्छन् र प्रायः अग्लो र खुला हाँगाहरूमा बस्छन्। तिनीहरू आक्रामक हुन्छन् र कहिलेकाहीं विशेष गरी गुँड बनाउँदा ठूला चराहरूलाई भीड लगाउँछन्।  तिनीहरू प्रायः साँझमा सक्रिय हुन्छन्।

तिनीहरूको आवाज अत्यन्तै विविध हुन्छ र यसमा एकनासले दोहोरिएको सिट्टी, धातु र नाकको आवाज साथै अन्य चराहरूको जटिल नोटहरू र नक्कलहरू समावेश छन्। तिनीहरू बिहान ४ बजेदेखि नै चाँदनीको प्रकाशमा प्रायः धातुको टंक-टंक-टंक श्रृंखलाको साथ बोलाउन थाल्छन्। तिनीहरूसँग मिश्रित-प्रजातिको बथानमा अन्तरक्रिया मार्फत सिकिएका अन्य चराहरूको अलार्म कलहरूको सही नक्कल गर्ने क्षमता छ । यो एकदम असामान्य छ, किनकि एभियन भोकल नक्कल अहिलेसम्म नक्कल गरिएको स्वरको मूल सन्दर्भको बारेमा अनभिज्ञ मानिन्छ। खैरो तोताहरू सही सन्दर्भमा नक्कल गरिएको मानव बोली प्रयोग गर्न जानिन्छन्, तर प्रकृतिमा यो व्यवहार देखाउँदैनन्। अन्य प्रजातिहरूको अलार्म कलहरूको यो चिबेको सन्दर्भ-संवेदनशील प्रयोग यसरी धेरै विदेशी भाषाहरूमा उपयोगी छोटो वाक्यांशहरू र उद्गारहरू सिक्ने मानवसँग मिल्दोजुल्दो छ। शिक्राहरूको उपस्थितिमा एक विशेष अलार्म नोट उठाइन्छ जुन ठूलो स्वरमा kwei-kwei-kwei...shee-cuckoo-sheecuckoo-sheecuckoo-why! को रूपमा लिपिबद्ध गरिएको छ। तिनीहरूले अन्य चराहरूलाई सतर्क गराउन र आउँदा आतंकमा तिनीहरूबाट शिकार चोर्नको लागि र्याप्टरको आवाजको नक्कल गर्ने भनिएको छ। तिनीहरूले प्रजातिहरूको आवाजको नक्कल गर्न पनि जानिन्छ (र सम्भवतः व्यवहार पनि जुन एक पटक जंगलको बबलर जस्तै टाउको र शरीरलाई फुलाएर चलाउने रेकर्ड गरिएको थियो) जुन सामान्यतया बबलरहरू जस्ता मिश्रित-प्रजातिका बथानका सदस्यहरू हुन् र यो सुझाव दिइएको छ कि यसले मिश्रित-प्रजातिका बथानको गठनमा भूमिका खेल्छ। केही ठाउँहरूमा तिनीहरू मिश्रित-प्रजातिको बथानमा अरूहरूमा क्लेप्टोपारासाइटिक भएको पाइएको छ , विशेष गरी लाफिंगथ्रशहरू तर तिनीहरू प्रायः पारस्परिक र कमेन्सल सम्बन्धमा संलग्न हुन्छन्। धेरै पर्यवेक्षकहरूले यो चिबेलाई चरन खोज्ने काठपाखराहरूसँग सम्बन्धित पाएका छन् र त्यहाँ एउटाले मकाकहरूको समूहलाई पछ्याएको देखिएको छ।

भिमराज चिबे आफ्नो सम्पूर्ण दायरामा बस्ने प्रजननकर्ता हो। भारतमा प्रजनन मौसम बैशाख देखि भदौसम्म हुन्छ। तिनीहरूको प्रेम प्रदर्शनमा हाँगामा हाम फाल्ने र घुम्ने खेल समावेश हुन सक्छ जसमा कुनै वस्तु खसाल्ने र मध्य हावामा टिप्ने जस्ता खेल व्यवहारहरू समावेश हुन्छन्। तिनीहरूको गुँड रूखको कापेमा बनाइएको हुन्छ,प्रायः एकान्त झ्याम्म परेको चिल्लो बलियो रूख, गुँड बनाउने जोडीले यसलाई चिल्लो बनाउनको लागि काण्डमा बोक्राका टुक्राहरू पनि हटाउन सक्छ। सामान्य गुँड तीन देखि चार अण्डाहरू हुन्छन् । अण्डाहरू मैलो सेतो हुन्छन् जसमा रातो खैरो धब्बाहरू हुन्छन् जुन फराकिलो छेउमा बढी बाक्लो हुन्छन्।

संस्कृतिमा

बनाइने सामान्य सिट्टीको नोटले भारतका धेरै भागहरूमा यसको स्थानीय नाम कोठवाल (जसको अर्थ "पुलिस" वा "गार्ड" हो, जसले सिट्टी प्रयोग गर्थ्यो जसले समान नोट निकाल्थ्यो), यो नाम कालो ड्रोङ्गोमा पनि लागू हुन्छ र अन्य ठाउँहरूमा भीमराज वा भृंगराजको रूपमा पनि ।उत्तरपूर्वी भारतको मिजो भाषामा , यसलाई वाकुल भनिन्छ र मिजो मानिसहरूले समारोहहरूमा पुच्छरको प्वाँख प्रयोग गर्छन्। सन् १९५० को दशक अघि यसलाई भारतका केही भागहरूमा मानिसहरूले प्रायः कैदमा राख्थे। यो धेरै कडा र काग जस्तै भएको भनिन्थ्यो, जसले विविध आहार समायोजन गर्थ्यो। एडवर्ड एच. शाफरले चिनियाँ र जापानी बौद्ध ग्रन्थहरूमा उल्लेख गरिएका दिव्य कलाविङ्क चराहरूको आधारको रूपमा भिमराज चिबेलाई मान्दथे ।