रुक्मिणी

रुक्मिणी Rukmani
Fortune
देवनागरी	रूक्मिणी, रूकमणी
संबद्ध	लक्ष्मीको अवतार
वासस्थान	द्वारका
पत्नी	श्रीकृष्ण
सन्तान	प्रद्युम्न चारूदेष्ण सुदेष्ण चारुदेहा सुचारू चारूगुप्त भद्रचारू चारुचन्द्र विचारू चारू

रुक्मिणीलाई लक्ष्मीको अवतारको रूपमा लिइन्छ । भागवन कृष्णको आठ पट रानिमा सबै भन्दा श्रेष्ठ हुन ।

सक

रुक्मिणी भगवान कृष्णकी पत्नी थिइन् । रुक्मिणीलाई लक्ष्मीको अवतार पनि मानिन्छ । उनले श्रीकृष्णसँग प्रेम विवाह गरेका थिए । रुक्मिणी (वा रुक्मिणी) भगवान कृष्णकी एक मात्र पत्नी र रानी हुन्। अवांछित विवाह रोक्नको लागि उनको अनुरोधमा द्वारकाका राजकुमार कृष्णले उनलाई अपहरण गरे र उनीसँग भागे र दुष्ट शिशुपालबाट (भागवत पुराणमा उल्लेख गरिएको) उनलाई बचाए। रुक्मिणी कृष्णकी एक मात्र रानी हुन् । रुक्मिणीलाई भाग्यकी देवी लक्ष्मीको अवतार पनि मानिन्छ ।

जन्म परम्परा अनुसार, राजकुमारी रुक्मिणीको जन्म वैशाख ११ (वैशाख एकादशी) मा भएको थियो। पार्थिव रानीको रूपमा जन्मिए पनि, देवी लक्ष्मीको अवतारको रूपमा उनको स्थिति पुराण साहित्यमा वर्णन गरिएको छ:

कौरवहरूका एक नायक, परम भगवान श्री कृष्ण आफैंले राजा भीष्मककी छोरी वैदराभी रुक्मिणीसँग विवाह गरे, जो भाग्यकी देवी [श्रीयो मायात्रम] को प्रत्यक्ष अवतार थिए। (भागवत पुराण 10.52.16) द्वारकाका नागरिकहरू कृष्णलाई सौभाग्यकी देवी रुक्मिणीसँग मिलेको हेर्न आतुर थिए। (SB 10.54.60) लक्ष्मी जीले आफ्नो अंशमा पृथ्वीमा जन्म लिइन् र भीष्मकको परिवारमा रुक्मिणीको रूपमा जन्म लिइन्। (महाभारत आदि ६७.६५६) रुक्मिणीदेवी, कृष्णकी रानी स्वरूप-शक्ति (मूलप्रकृति), कृष्ण (कृष्णिका) को आवश्यक शक्ति हुन् र उहाँ दिव्य संसार (जगतकारी), द्वारका/वैकुण्ठकी रानी/माता हुनुहुन्छ।

उनको जन्म हरिद्वारमा भएको थियो र उनी वैदिक आर्य जनजातिकी शाही राजकुमारी थिइन्। पराक्रमी राजा भीष्मककी छोरीको रूपमा। स्वयंभू भगवान श्रीकृष्ण परब्रह्मासँग व्रज-गोपीहरूको विगतको कथासँग सम्बन्धित श्रुतिले यो सत्यको घोषणा गरेको छ (गोपाल-तपनी नानिसद ५७)। तिनीहरूलाई अलग गर्न सकिँदैन। जसरी लक्ष्मी विष्णुको शक्ति (शक्ति वा शक्ति) हुन्, रुक्मिणी पनि श्रीकृष्णको शक्ति हुन्।

रुक्मिणी विदर्भका राजा भीष्मककी छोरी थिइन् । भीष्मक मगधका राजा जरासन्धका वासल थिए। रुक्मिणी श्रीकृष्णसँग प्रेममा परे र उहाँसँग विवाह गर्न राजी भए, जसका गुण, चरित्र, आकर्षण र महानता सबैभन्दा लोकप्रिय थिए। रुक्मिणीको जेठो भाइ रुक्मि दुष्ट राजा कंसको साथी थियो, जसलाई कृष्णले मारेका थिए र त्यसैले यो विवाहको विरोध गरे।

रुक्मिणीका आमाबुवा रुक्मिणीले कृष्णसँग विवाह गरून् भन्ने चाहन्थे तर उनका भाइ रुक्मिले त्यसको कडा विरोध गरे । रुक्मी एक महत्वाकांक्षी राजकुमार थिइन् र निर्दयी जरासन्धको क्रोध चाहिनन्। त्यसैले उनले उनको विवाह चेदीका राजकुमार र श्रीकृष्णका फुपूका छोरा शिशुपालसँग गर्ने प्रस्ताव राखे। शिशुपाल जरासन्धका वासल र निकट सहयोगी थिए, त्यसैले उनी रुक्मीका सहयोगी थिए।

भीष्मकले शिशुपालसँग रुक्मिणीको विवाह गर्न राजी भए, तर कुराकानी सुनेर रुक्मिणी डराए र तुरुन्तै एक ब्राह्मण, जसलाई उनले विश्वास गरे, कृष्णलाई एउटा पत्र दिन आग्रह गरे। उनले कृष्णलाई विदर्भ आउन आग्रह गरे। युद्धबाट बच्न श्रीकृष्णले उनको अपहरण गरेका थिए। उनले कृष्णलाई भनिन् कि उनी आफ्नो दरबार भित्र भएकोले यो कसरी बिना रक्तपात बिना यो पूरा गर्न सक्छु भनेर सोचेको थियो, तर यो समस्याको समाधान यो थियो कि उनी देवी गिरिजाको मन्दिरमा जानुपर्छ। द्वारकामा सन्देश पाएर कृष्ण तुरुन्तै आफ्ना जेठा भाइ बलरामसँग विदर्भतर्फ प्रस्थान गरे।

यसैबीच रुक्मीबाट अमरावती जिल्लाको कुण्डिना (वर्तमान कौन्डिन्यपुर) गएर रुक्मिणीमाथि दावी गर्न सक्ने खबरले शिशुपाललाई खुसी लाग्यो। जरासन्धले त्यति विश्वास नगरी आफ्ना सबै सेवक र सहयोगीहरूलाई आफूसँग पठाए किनभने उनलाई लाग्यो कि श्रीकृष्ण रुक्मिणीलाई पक्रन अवश्य आउनेछन्। भीष्मक र रुक्मिणीले कृष्ण आ-आफ्ना जासुसद्वारा आउँदै गरेको खबर पाउँछन्। गोप्य रूपमा कृष्णको अनुमोदन दिने र रुक्मिणीलाई लैजान चाहने भीष्मकले उनको लागि सुसज्जित हवेली बनाएका थिए। उहाँले तिनीहरूलाई खुसीसाथ स्वागत गर्नुभयो र तिनीहरूलाई सहज बनाउनुभयो। यसैबीच रुक्मिणी दरबारमा विवाहको तयारीमा थिइन् । कृष्णबाट अहिलेसम्म कुनै समाचार नआएकोले उनी निराश र विचलित भइन् । तर त्यसपछि उनको देब्रे तिघ्रा, पाखुरा र आँखा बड्यो र उनीहरूले यसलाई शुभ संकेतको रूपमा लिए। चाँडै ब्राह्मण आए र कृष्णले उनको अनुरोध स्वीकार गरेको जानकारी दिए। उनी भगवान शिवकी पत्नी गिरिजाको अगाडि पूजा गर्न मन्दिर गएकी थिइन् । जब उनी बाहिर निस्किन्, उनीहरूले कृष्णलाई देखे र उनी चाँडै रथमा बसिन्। शिशुपालले देखेपछि दुवै जना त्यहाँबाट हिँड्न थाले । जरासन्धका सबै सेनाले उनलाई खेद्न थाले । बलरामले अधिकांशलाई कब्जा गरेर फिर्ता पठाए। रुक्मीले कृष्ण र रुक्मिणीलाई झण्डै समातिसकेकी थिइन् । भाद्रोड नजिकै कृष्णसँग भेट भयो । [२]

कृष्ण र रुक्मीबीच डरलाग्दो युद्ध भयो । कृष्णले उसलाई मार्न लाग्दा रुक्मिणीले कृष्णको पाउमा लडेर आफ्नो भाइलाई क्षमा गरिदिन आग्रह गरिन् । कृष्णले जति उदार भए, राजी भए तर सजायस्वरूप रुक्मीको टाउकोको कपाल काटेर उनलाई छोडिदिए । योद्धाका लागि योभन्दा ठूलो लज्जा केही थिएन। पराजयपछि गाउँलेहरुले रुक्मीलाई गौडेरा भनेर पुजा गरेका थिए । उहाँलाई हार र लाजको देवता भनेर चिनिन्थ्यो।

लोककथा अनुसार रुक्मिणीलाई अपहरण गरेर कृष्णले माधवपुर घेड गाउँमा आएर त्यही ठाउँमा विवाह गरेका थिए । त्यो घटनाको सम्झनामा मासारायको लागि मन्दिर निर्माण गरिएको छ।

यस विवाहको सम्झनामा हरेक वर्ष माधवपुरमा सांस्कृतिक मेलाको आयोजना गरिन्छ । द्वारकामा श्रीकृष्ण र रुक्मिणीलाई भव्यताका साथ स्वागत गरिएको थियो ।

तुलबराम रुक्मिणीको जीवनको एउटा घटना हो, जसले भौतिक सम्पत्तिभन्दा विनम्र भक्तिको मूल्य बढी हुन्छ भनी बताउँछ। कृष्णकी अर्की रानी, ​​सत्यभामाले आफूलाई कृष्णलाई उहाँप्रतिको प्रेमको बारेमा प्रकट गर्छिन् र उहाँको हृदयलाई समात्छिन्। अर्कोतर्फ रुक्मिणी एक समर्पित पत्नी हो, आफ्नो स्वामीको सेवामा नम्र। उनको भक्ति नै उनको वास्तविक भित्री सुन्दरता हो। एकपटक ऋषि नारद द्वारका पुगे र कुराकानीको क्रममा सत्यभामालाई संकेत गरे कि श्रीकृष्णले आफूलाई देखाउने सबै प्रेम वास्तविक होइन र वास्तवमा रुक्मिणीको हृदयमा वास्तविक नियन्त्रण छ। यो सहन नसकेर सत्यभामाले नारदलाई प्रमाणित गर्न चुनौती दिन्छिन्। नारद जीले आफ्ना शब्दहरूद्वारा उनलाई एक व्रत (अनुष्ठान) स्वीकार गर्न धोका दिन्छन् जहाँ उनले नारद जीलाई कृष्णलाई दान दिनुपर्दछ र कृष्णलाई धेरै पैसा दिएर फिर्ता लिनुपर्दछ। नारदले उनलाई यो व्रत स्वीकार गर्न प्रलोभन दिए र उनलाई भने कि यदि उनी यो तुलभरण गर्न सफल भए भने श्रीकृष्णको उहाँप्रतिको प्रेम धेरै गुणा बढ्नेछ। उसले आफ्नो अहंकारलाई पनि संकेत गर्छ कि उसको धन कृष्णको वजन बराबर हुन सक्दैन। सत्यभामाको अहंकार विधिवत रूपमा बढिसकेपछि, उनी नारदलाई भन्छिन् कि उनी यति धेरै सम्पत्ति जम्मा गर्न सक्छिन् कि उनको लागि कृष्ण खोज्न सजिलो छ। नारद जीले उनलाई चेताउनी दिए कि यदि उसले त्यसो गर्न सकेन भने, श्रीकृष्ण उनको इच्छा अनुसार दास बन्नेछन्।

छिट्टै छिट्टै दृष्य तयार हुँदैछ । सत्यभामाले अन्य पत्नीहरूको अनुरोधको बाबजुद कृष्णलाई दान गरिन्। कृष्ण, सधैं दुष्ट गोठालो, यो खेलको लागि नारदजीलाई प्रणाम गर्दछ। श्रीकृष्ण नारद जीलाई दान दिएपछि, सत्यभामाले यसलाई ठूलो मात्रामा राख्ने व्यवस्था गर्छिन् र उनको सुन र गहनाहरूको विशाल खजानाको लागि सबै आश्वासन दिन्छिन्। उसले छिट्टै तराजूमा सबै कुरा राख्यो, तर यो हट्दैन। नारदले उनलाई गाली गर्न थाल्छ र उनलाई धम्की दिन्छ कि यदि उनले पर्याप्त सुन वा हीराहरू तल राख्न सकेनन् भने उनी श्रीकृष्णलाई अरू कसैको दासको रूपमा लिलामी गर्न बाध्य हुनेछन्। सत्यभामा, उन्मत्त आतंकमा, आफ्नो गर्व निल्छिन् र अन्य सबै पत्नीहरूलाई आफ्ना गहनाहरू दिन बिन्ती गर्छिन्। तिनीहरू कृष्णप्रतिको प्रेममा सहमत छन्, तर अफसोस, यसको कुनै फाइदा छैन।

यो सबै नाटकका कृष्ण मौन साक्षी रहन्छन् र द्वारकाका राजा अब ऋषिको दास बन्नेछन् र आफ्नी प्यारी पत्नीबाट वियोग भोग्नुपर्नेछ भन्ने सत्यभामाको अहंकारको खुला घाउमा नुन छोप्छन्। नारदले सत्यभामालाई रुक्मिणीलाई भविष्यवाणीबाट बाहिर निकाल्न सक्ने सुझाव दिन्छन्। उसले अन्ततः आफ्नो घमण्ड निल्छ र कृष्णकी पहिलो पत्नीलाई आत्मसमर्पण गर्छ। रुक्मिणी आएर आफ्नो पतिको प्रार्थनाको साथ ठूलो मात्रामा पवित्र तुलसीको पात राख्छिन्। तराजु एकै चोटि यति भारी हुन्छ कि सबै गहना हटाए पछि पनि तराजू तुलसीको पात मुनि राखिन्छ।

तौल किन मिलाइयो भन्ने बारे विभिन्न ग्रन्थहरूमा भिन्न भिन्न भिन्नताहरू छन्, तर रुक्मिणीले राखेको तुलसीको पातको तौल सत्यभामाको सम्पत्तिभन्दा बढी भएको कथाको अन्त्य पनि समान छ। यो कथा प्रायः तुलसीको महत्त्व बताउन दोहोर्याइएको छ र भगवानलाई विनम्र भेटीले कुनै पनि भौतिक सम्पत्ति भन्दा बढी हुन्छ।

रुक्मिणी देवीको सेवक दूत 1480 मा मध्वाचार्य परम्पराको सबैभन्दा महान संत वदिर्जातीर्थ (1480-1600) को रूप मा यस संसारमा प्रकट भएको मानिन्छ। सन् १९४० मा प्रकाशित १२४० श्लोकमा रुक्मिणी र कृष्णको महिमा वर्णन गर्दै उनले प्रसिद्ध रचना बनाए।

जिज्ञासा:

भगवान श्रीकृष्ण जीले रुक्मणी जीसँग राक्षसी विधिद्वारा विवाह गरेका थिए। के यो जायज छ? रुक्मिणी जी ले स्वभाविनी त्वमजितेद्वाह्ने विदर्भान गुप्तः सत्या प्रित्नपतिभिः परियाः पत्रमा भनिन् । निर्मथ्य चैद्यमगधेन्द्रबलमप्रसहाय माता रक्षां विधिनेद्वाह वीर्यशुक्कम्।

श्रीमद भागवत १०/५२/४१

.......आसुरी विधिद्वारा वीरताको मूल्य दिएर मलाई प्राप्त गर्नुहोस्।

आठ प्रकारका विवाह 1. ब्राह्मण 2. दैव 3. आर्ष 4. प्रजापत्य 5. असुर 6. गन्धर्व 7. राक्षस 8. पैसच यी क्रमशः निम्न मानिन्छन्।

समाधान:.. राक्षसी विवाह निन्दनीय छ।

मनुस्मृति अनुसार जब पुरुषले कुनै विशेष महिलालाई आफ्नो पत्नी बनाउन चाहन्छ र युवतीको परिवार, समाज वा युवती आफैले यो सम्बन्धलाई स्वीकार गर्दैन भने केटीलाई अपहरण गरी दुलही बनाउनुलाई रक्षा विवाह भनिन्छ ।

यसमा विवाहका दुई आवश्यक तथ्यगत सर्तहरूमध्ये एउटा मात्र पूरा भइरहेको छ।

अर्थात् रुक्मणी जी यस विवाहको विरुद्धमा थिएनन् ।

जब कुनै पुरुषले कुनै महिलालाई राक्षसी तरिकाले अपहरण गर्छ, त्यसबेला त्यो महिलाले कराएर आफ्नो समाजलाई आफ्नो परिवारको सहयोगको लागि बोलाउँछ, जहाँ यो अवस्थामा यो सबै भएन कि रुक्मणीजीले स्वयंलाई श्रीकृष्णजी भनेकी थिइन्। हात समातेर रथमा पनि बसेका थिए, त्यसैले यो स्वयं सिद्ध स्वयम्वर हो । उनी यो विवाहको पक्षमा थिइन् । यसमा विवाहका दुई आवश्यक अध्यात्मिक अवस्थामध्ये एउटा मात्र पूरा भइरहेको छ । रुक्मणी जी यो विवाहको पक्षमा थिइन् । यो विवाहको पक्षमा कोही थिएनन्, त्यसैले रुक्मणिको भाइ राजकुमार रुक्मी मात्र थिए । यहाँ भएको विवाहलाई शास्त्रले दानव विवाहको श्रेणीमा राखे पनि एक हिसाबले यो स्वैरविवाह पनि थियो । र यस श्लोकमा पनि रुक्मणी जीले श्रीकृष्ण जीलाई पत्र लेखेर बोलाएका थिए भन्ने प्रक्षेपण भइरहेको छ । त्यसैले यसलाई एक प्रकारको स्वयंवर पनि भन्न सकिन्छ र भारतीय इतिहासमा स्वयंवर कहिल्यै निन्दनीय भएन। भगवान कृष्णले देवी रुक्मिणीको अपहरण गरेर पठाएको पत्र सन्देश अनुसार विवाह भएको हो । सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा, जब कृष्णले रुक्मिणीलाई विवाहको लागि अपहरण गरे, रुक्मिणीले आफैंले कृष्णलाई हात समातेर कृष्णलाई रथमा चढाएकी थिइन् र रथ पनि हांका समाजलाई देखाउनका लागि सबै उनको सहमतिमा भएको थियो र उनले कृष्णलाई आफ्नो पतिको रूपमा स्वीकार गरिन्। तसर्थ नियम अनुसार कुनै महिलाले आफ्नो इच्छाले विवाहको प्रस्ताव पठाएर स्वीकार गरेमा अपहरण हुन्छ, त्यसलाई गन्धर्वमा दानवको विवाहको रूपमा नलिई स्वीकार गरिन्छ ।