श्राद्ध पक्ष

मनु

यद्यपि पितृपक्ष हरेक महिनाको कृष्णपक्ष हो |तथापि पछि गएर हरेक पक्षको पन्ध्रदिन श्राद्ध नगरेर औंसीको दिन दर्शश्राद्ध गर्ने प्रचलन बढ्यो |पछि गएर १२महिनाका औंसिहरूमा पनि श्राद्ध नगरेर कुनै महिनाको अपरपक्षमा श्राद्ध गर्न थालियो |पछि गएर भाद्रपदाकृष्णपक्ष या आश्विनमहिनाकृष्णपक्षमा (गुजरात-महाराष्ट्रको बमोजिम भाद्रपद)का कृष्ण पक्षलाई हाम्रा हिन्दू धर्ममा श्राद्ध पक्ष'का रूपमा मनिएको। यसलाई महालयपक्ष वापितृ पक्ष पनि भनिन्छ। श्राद्धको महिमा एवं विधिको वर्णन ऋग्वेदी अश्वलायनगृह्यसूत्र शुक्लयजुर्वेदी कात्यायन श्राद्धकल्पसूत्र,कृष्णयजुर्वेदी आपस्तम्वगृह्यसूत्र,सामवेदीगोभिलगृह्यसूत्र,श्रौत-गृह्यसूत्रानुगामी मनुस्मृति, याज्ञवल्क्यस्मृति,कात्यायनस्मृति, पुराणहरू महाभारत मनुस्मृतिविष्णु,वायु वराह,मत्स्य,गरुडपुराण आदि शास्त्रहरूमा यथास्थान गरिएको छ। श्राद्धको अर्थ आफ्नो पितृदेवहरू,वंश परम्परा,धर्मसंस्कृति इष्टहरूप्रति श्रद्धा राख्नु हो।हिंदूहरूका वेदानुगमन गर्ने शास्त्रहरूमा भनिएको छ कि जुन स्वजन आफ्नो शरीरलाई छोडेर गए चाहे उनीहरू कुनै पनि रूपमा अथवा कुनै पनि लोकमा रहुन्, उनीहरूको तृप्ति अनि सद्गतिको लागि श्रद्धा सहित जुन शुभकर्म गरिन्छ सत्संकल्पका साथ नित्यतर्पण गरिन्छ,तथा वार्षिक तिथिमा ब्राह्मणभोजन र पिण्डदान गरिन्छ त्यो श्राद्ध हो। भनिन्छ श्रावणको पूर्णिमाबाट नैं पितृहरू मृत्यु लोकमा आउछन् अनि नवांकुरित कुशको चुच्चाहरूमा विराजमान हुन्छन्। यस्तो लाग्दछ कि पितृपक्षमा हामी जुन पितृहरूका नाम लिन्छौं,पत्रं पुष्पं जे प्रदान गर्दछौँ उनीहरू सूक्ष्म रूपमा आएर ग्रहण गर्दछन्। पितृपक्षमा घरपट्टिका तीनपुस्ता मामाघरका तीन पुस्ता गरी दुवै कुलका पितृहरूलाई पिंडदान गर्ने विधान छ।

पुराणहरूका अनुसार मृत्युका देवता यमराज श्राद्ध पक्षमा जीवलाई मुक्त गर्दछन्, ताकि उनी स्वजनहरूका यहाँ गएर तर्पण ग्रहण गर सकुन्। श्राद्ध पक्षमा वृथामांसाहार पूर्णरूपले वर्जित मानिएको छ। श्राद्धपक्षको माहात्म्य उत्तर तथा उत्तर-पूर्व भारतमा ज्यादा छ। तमिलनाडुमा आदि अमावसाई, केरलमा करिकडा वावुबली अनि महाराष्ट्रमा यसलाई पितृ पंधरवडा नामबाट जान्दछन्। श्राद्ध स्त्री या पुरुष, कुनैले पनि गर्न सक्दछ्न्। श्रद्धाबाट गराइएको भोजन अनि पवित्रता नै श्राद्धको आधार हो। धेरै मान्छे आ-आफ्ना घरहरूमा नैं नित्यतर्पण गर्दछन्।

श्राद्धको अनुष्ठान गर्दा खेरी दिवंगत प्राणीको नाम गोत्र प्रवर र स्वरूपको उच्चारण गरिन्छ। हाथहरूमा कुशको पैंती (उंगलीमा लानेको लागि कुशको अङ्गूठी जस्तो आकार बनान) हालेर काले तिलबाट मिलेको जलबाट पितरहरूको नित्यतर्पण गरिन्छ। भनिन्छ कि एक तिलको दाना बत्तीस सेर स्वर्ण तिलहरूको बराबर हुन्छ| परिवारको उत्तराधिकारी या ज्येष्ठ पुत्र नैं श्राद्ध गर्दछ। जसका घरमा कुनै पुरुष छैन, त्यहां स्त्रिहरू नैं यस रिवाजलाई निभाउँछन्। परिवारको अन्तिम पुरुष सदस्य आफ्नो श्राद्ध जीते जी गर्नको लागि स्वतन्त्र मानिएको छ। संन्यासीहरू आफ्नो श्राद्ध आफ्नो जीवनमा गरी नैं हाल्छन्।

श्राद्धपक्षमा अन्य देवकार्य वर्जित मानिएकाछन्। श्राद्धको समय साढे बाह्र बजे भन्दा एक बजेका बीच उपयुक्त मानिएको छ। यात्रामा गरिहकोे व्यक्ति, रोगी या निर्धन व्यक्तिलाई काँचो अन्नबाट श्राद्ध गर्न सक्ने शास्त्रीय व्यवस्था छ केही मान्छे कागहरू, कु्कुरहरू अनि गाईहरूकालागि पनि श्राद्धांश निकाल्दछन्। भन्दछन् कि यो समय सबै जीव यमराजका एकदम नजिकछन् अनि गाई वैतरणी पार गर्नमा सहायक छिन्।