लालुपाते फूल

लालुपाते फूल
वैज्ञानिक वर्गीकरण
जगत:	वनस्पति
(श्रेणीविहीन):	Angiosperms
(श्रेणीविहीन):	Eudicots
(श्रेणीविहीन):	रोसिड्स
गण:	Malpighiales
कुल:	Euphorbiaceae
वंश:	Euphorbia
प्रजाति:	E. pulcherrima
वैज्ञानिक नाम
Euphorbia pulcherrima Willd. ex Klotzsch

विवरण र फैलावट

लालुपाते फूल(अङ्ग्रेजी: Poinsettia वा noche buena), एक प्रकारको फूल फुल्ने वनस्पति हो। यसको वैज्ञानिक नाम Euphorbia pulcherrima हो । लालुपाते फूल पश्चिमी देशहरूको संस्कृतिमा र ब्यवशायको दृष्टिकोणले एउटा महत्त्वपूर्ण बनस्पति हो । यो झाडि वा सानो रुखको आकार भएको मेक्सिको र मध्य अमेरिकी माहाद्विपमा ब्यापक रूपमा पाइने Spurge परिवार को बनस्पति मध्येको एउटा जाति हो । यसको पाकृतिक फैलावटको क्षेत्र र मेक्सिको र मध्य अमेरिका माहाद्विपमा प्रशान्त माहासागरको तटवर्ती ईलाकाका मध्यम उचाईका क्षेत्रहरू हुन जुन दक्षिणमा चियापास र ग्वाटेमाला सम्म फैलिएका छन । लालुपाते फूल उक्त ईलाकाका तट भन्दा टाडाका भित्री भागहरूमा उष्ण तथा वर्षका केही ऋतुमा सुख्खा रहने भुभागका बनहरूमा समेत प्राकृतिक रूपमा पाईनछन । नेपालमा पनि काठमाण्डौं उपत्यका र वरिपरिको पाहाडि इलाकामा जता ततै देखिन्छन ।

फूल वा पात ?

लालुपातेका वास्तविक फूल साना साना सामान्य किसिम का हुन्छन तर वास्तविक फूलहरूलाई घेरेर राखेका फूल जस्ता देखिने प्रयापत्र (bract) हरूले यसलाई फूलको गौरव दिएका हुन्छन । यि प्रयापत्रहरु परिवर्तित पातहरु हुन जसको विकासकोलागि लालुपाते लाई प्रकाशावधि (photoperiodism) को जरुरी हुन्छ , यानी यीनीहरूको पातको रंग परिवर्तन हुनको लागि अँध्यारो चाहिन्छ (हरेक दिन १२ घण्टाको अँध्यारो नबिराई कम्तिमा ५ दिन सम्म ) । साथसाथै चम्किलो रंगको विकाश हुनको लागि भने यसलाई दिनमा प्रशस्त प्रकाश चाहिन्छ ।

इतिहास

यो फूल अमेरिकामा भित्राउने काम मेक्सिकोकोलागि पहिलो मेक्सिकोकोलागि अमेरिकी राजदूत Joel Roberts Poinset ले सन् १८२५ गरेका थिए जसको कारण यसको चलन चल्तिको अङ्ग्रेजी नाम Poinsettia राखियो । यो फूलका १०० भन्दा बडि खेति गरिने प्रजातिहरू छन् ।

यो फूल पश्चिमी देशहरूमा, विशेष गरी अमेरिकामा क्रिसमस फूलको रूपमा प्रयोग गर्ने गरिएकोले यसको ठूलो कारोवार हुने गरेको छ । सन् १९०० मा जर्मनीबाट अमेरिका बसाईँ सरेर आएका Albert Ecke ले शुरुमा दुधको र बगैंचाको काम थाले । यो फूल देखेर उनी अति चकित भए र पछि बाटाको छेउका साना पसलहरूबाट यो फूल बेच्न थाले । उनका छोरा Paul Ecke ले यो फूलको कलमी को नयाँ तरिकाको विकाश गरे । तर Ecke परिवारको तेश्रो सन्तति Paul Ecke Jr. ले मात्र यो फूल र क्रिसमस को सम्बन्धलाई जोडे र यो व्यवशायलाई सोहि अनुरुप अगाडि बडाए । हुर्केका फूलहरूलाई उनले शुरुमा रेल मार्फत ग्राहकहरूमा पुरयाउँथे र पछि साना साना काटिएका हाँगाका टुक्राहरु हवाईजहाज मार्फत पठाउन थाले । सन् १९९० सम्म Ecke परिवारको लालुपाते फूलको व्यवसायमा एककाधिकार जस्तै थियो , उनिहरूले कलमी सम्बन्धि को एक गोप्य प्रविधिले गर्दा उनिहरुका फूलहरु अरु भन्दा ठूला, कस्सिएका र चम्किला हुने गर्दथे र बजारमा अरुले प्रतिस्पर्धा गर्न सक्दैनथे । उनको गोप्य पद्दति दुई किसिमा प्रजातिको कलमी मिसाएर लालुपातेको विकाश गर्ने थियो जसले गर्दा उनका फूल ठूला, कस्सिला र चम्किला देखिन्थे । यो पद्दति सन् १९९० मा एक विश्व विद्यालयका अनुसन्धानकर्ताले पत्ता लगाए र प्रकाशित गरी दिए । त्यस पछि यो व्यवसायमा प्रतिस्पर्धा बड्यो, विषेश गरी दक्षिण अमेरिकाको सस्तो श्रमको प्रयोग हुन थाल्यो । Eric परिवारको व्यवसाय जसको नेतृत्व Paul Ecke त्रितीय ले गर्छन , अमेरिकामा लालुपाते को उत्पादन बन्द गर्ने निधो गरे । तर सन् २००८ सम्म पनि आन्तरिक बजारको ७० प्रतिशत र अन्तराष्ट्रिय बजारको ५० प्रतिशत व्यवशाय Ecke परिवार कै हाथ मा छ ।

खेति

हलेण्ड को डेन बोमे मा गरिएको लालुपातेको खेति

लालुपातेको नजिकैबाट खिचेको फोटो (Euphorbia pulcherrima)

प्राकृतिक रूपमा पाईने क्षेत्रहरु बाहेक लालुपातेको खेति घर वा छाप्रा भित्र गरिन्छ जहाँ विहानीको राम्रो घाम र दिउँसो गर्मीको बेला छहारी भएको वातावरण उपलब्छ हुन्छ । Australia र Malta जस्ता उप-उष्णदेशीय क्षेत्रमा लालुपातेको खेति प्रशस्त गरिन्छन ।

यदि राम्रो सँग ध्यान दिने हो भने लालुपाते किनेर ल्याएको गमलाको फूल मरे पछि पनि फेरि फूल फूलाउन सकिन्छ । रातो थुँगा हरूलाई काट्नु पर्छ र जाडो समयको अन्तिम तुषारो पछि घर बाहिर निकाल्नु पर्छ । शरद ऋतुमा तुषारो भन्दा पहिलै फेरि भित्र सार्नु पर्छ जुन ठाउँमा राति कुनै किसिमको उज्यालो हुनु हुँदैन । फूलको विकासको लागि शरद ऋतुमा घर भित्र लगभन २ महिनाको हरेक रात, लामो रातको अविरल अँध्यारो चाहिन्छ । यदि राति बिच बिचमा उज्यालो परे फूल उत्पादनमा बाधा आउँछ । सिँचाई गर्दा बचेको पानी सजिलै बगेर जानु पर्छ । लालुपातेलाई भिजेको माटो चाहिन्छ तर पानी जमेको खण्डमा बोटलाई हानी हुन्छ ।

रोग हरु

मुख्य लेख : लालुपातेका रोगहरु लालुपाते लाई विभिन्न प्रकारका रोगहरु लाग्ने गर्छन । धेरैजसो फंगी द्वारा लागिने रोग हुन्छन तर ब्याक्टेरिया वा परजीवी द्वारा लाग्ने रोग पनि हुन्छन ।

ग्यालरी

• 
  लालूपाते फूल
• 
  Lalupate, a jungle flower found in Nepal
• 
  Lalupate, a jungle flower found in Nepal
• 
  काठमाडौंको चोभार मन्जुश्री पार्कमा फुलेको लालुपाते फूल

बाहिरी लिँकहरु

• The Wild Poinsettia Page: Images of Euphorbia pulcherrima in the wild in Mexico
• Snopes on toxicity
• USDA PLANTS Database, Symbol EUPU९, E. pulcherrima Willd. ex Klotzsch
• Poinsettia pages at the University of Illinois, UIUC
• Poinsettias in Africa
• Ohio State University Fact Sheet.
• Poinsettia FAQ.