"विजयनगर साम्राज्य" का संशोधनहरू बिचको अन्तर
सा रोबोट: थप्दै {{Commonscat|Vijayanagara Empire}} |
सा नेपाली सङ्ख्या कायम गर्दै |
||
पङ्क्ति १: | पङ्क्ति १: | ||
[[चित्र :Vijayanagara-empire-map.svg |thumb|240px|right| विजयनगर साम्राज्य - १५ औं शताव्दी मा]] |
[[चित्र :Vijayanagara-empire-map.svg |thumb|240px|right| विजयनगर साम्राज्य - १५ औं शताव्दी मा]] |
||
'''विजयनगर साम्राज्य''' ( |
'''विजयनगर साम्राज्य''' (१३३६-१६४६) मध्यकालीन [[दक्षिण भारत]]को एक [[साम्राज्य]] थियो। यसका राजाहरुले ३१० वर्ष राज गरे। यसको औपचारिक नाम '''कर्णाटक साम्राज्य''' थियो। यस राज्यको १५६५मा भारी पराजय भएको र राजधानी [[विजयनगर]]लाई जलाई दिएएको छ। त्यसको पश्चात क्षीण रूपमा यो र ८० वर्ष चल्यो यसको स्थापना हरिहर र बुक्का नामक दुइ भाइहरुले गरेको थियो । यसको प्रतिद्वंदी [[मुस्लिम]] [[बहमनी सल्तनत]] थियो । |
||
==उत्पत्ति== |
==उत्पत्ति== |
||
पङ्क्ति १२: | पङ्क्ति १२: | ||
विजयनगरको स्थापनाका साथै हरिहर तथा बुक्काका सामुन्ने धेरै कठिनाईयां थिए । वारंगलको शासक कापाए नायक तथा त्यसका मित्र प्रोलय वेम र वीर बल्लाल तृतीय त्यसको विरोधी थिए । देवगिरिको सूबेदार कुतलुग खाँ पनि विजयनगरका स्वतंत्र अस्तित्वलाई नष्ट गर्नु चाहन्थ्यो । हरिहरले सर्वप्रथम बादामी, उदयगिरि तथा गुटीका दुर्गहरुलाई सुदृढ़ गरे । त्यसले कृषिको उन्नतिमा पनि ध्यान दिए जसदेखि साम्राज्यमा समृद्धि आयी । होयसल साम्राट वीर बल्लाल [[मदुरै]]का विजय अभियानमा लागेको भएको थियो । यस अवसरको लाभ उठाएर हरिहरले होयसल साम्राज्यका पूर्वी बागमा अधिकार गरिलिए पछि वीर बल्लाल तृतीय मदुराका सुल्तान द्वारा |
विजयनगरको स्थापनाका साथै हरिहर तथा बुक्काका सामुन्ने धेरै कठिनाईयां थिए । वारंगलको शासक कापाए नायक तथा त्यसका मित्र प्रोलय वेम र वीर बल्लाल तृतीय त्यसको विरोधी थिए । देवगिरिको सूबेदार कुतलुग खाँ पनि विजयनगरका स्वतंत्र अस्तित्वलाई नष्ट गर्नु चाहन्थ्यो । हरिहरले सर्वप्रथम बादामी, उदयगिरि तथा गुटीका दुर्गहरुलाई सुदृढ़ गरे । त्यसले कृषिको उन्नतिमा पनि ध्यान दिए जसदेखि साम्राज्यमा समृद्धि आयी । होयसल साम्राट वीर बल्लाल [[मदुरै]]का विजय अभियानमा लागेको भएको थियो । यस अवसरको लाभ उठाएर हरिहरले होयसल साम्राज्यका पूर्वी बागमा अधिकार गरिलिए पछि वीर बल्लाल तृतीय मदुराका सुल्तान द्वारा १३४२मा मार डालिएको । बल्लालका पुत्र तथा उत्तराधिकारी अयोग्य थिए । यस मौकेराई भुनाँदै हरिहरले होयसल साम्राज्यमा अधिकार गर्न लिया । पछि गएर हरिहरले कदम्बका शासक तथा मदुराका सुल्तानलाई पराजित गरेर आफ्नो स्थिति सुदृढ़ गरिलिए । |
||
हरिहरका पछि बुक्का सम्राट बनाएको र पनि त्यसले यस्तो कुनै उपाधि धारण गरेनन्।त्यसले [[तमिलनाडु]]को राज्य विजयनगर साम्राज्यमा मिल्यो लिया । [[कृष्णा नदी]]लाई विजयनगर तथा [[बहमनी]]को सीमा मान लिए गई । बुक्काका पछि त्यसका पुत्र हरिहर द्वितीय सत्तासीन भयो । हरिहर द्वितीय एक महान योद्धा थियो । त्यसले आफ्नो भाइको सहयोगले कनारा, [[मैसूर]], [[त्रिचनापल्ली]], [[काञ्ची]], [[चिंगलपुट]] आदि प्रदेशहरुमा अधिकार गरिलियो। |
हरिहरका पछि बुक्का सम्राट बनाएको र पनि त्यसले यस्तो कुनै उपाधि धारण गरेनन्।त्यसले [[तमिलनाडु]]को राज्य विजयनगर साम्राज्यमा मिल्यो लिया । [[कृष्णा नदी]]लाई विजयनगर तथा [[बहमनी]]को सीमा मान लिए गई । बुक्काका पछि त्यसका पुत्र हरिहर द्वितीय सत्तासीन भयो । हरिहर द्वितीय एक महान योद्धा थियो । त्यसले आफ्नो भाइको सहयोगले कनारा, [[मैसूर]], [[त्रिचनापल्ली]], [[काञ्ची]], [[चिंगलपुट]] आदि प्रदेशहरुमा अधिकार गरिलियो। |
||
पङ्क्ति १९: | पङ्क्ति १९: | ||
===संगम वंश=== |
===संगम वंश=== |
||
*[[हरिहर राय १]] |
*[[हरिहर राय १]] १३३६-१३५६ |
||
*[[बुक्क राय १]] |
*[[बुक्क राय १]] १३५६-१३७७ |
||
*[[हरिहर राय २]] |
*[[हरिहर राय २]] १३७७-१४०४ |
||
*[[विरुपक्ष राय]] |
*[[विरुपक्ष राय]] १४०४-१४०५ |
||
*[[बुक्क राय २]] |
*[[बुक्क राय २]] १४०५-१४०६ |
||
*[[देव राय १]] |
*[[देव राय १]] १४०६-१४२२ |
||
*[[रामचन्द्र राय]] |
*[[रामचन्द्र राय]] १४२२ |
||
*[[वीर विजय बुक्क राय]] |
*[[वीर विजय बुक्क राय]] १४२२-१४२४ |
||
*[[देव राय २]] |
*[[देव राय २]] १४२४-१४४६ |
||
*[[मल्लिकार्जुन राय]] |
*[[मल्लिकार्जुन राय]] १४४६-१४६५ |
||
*[[विरुपक्ष राय २]] |
*[[विरुपक्ष राय २]] १४६५-१४८५ |
||
*[[प्रौढ राय]] |
*[[प्रौढ राय]] १४८५ |
||
==सलुव वंश== |
==सलुव वंश== |
||
*[[सलुव नरसिंह देव राय]] |
*[[सलुव नरसिंह देव राय]] १४८५-१४९१ |
||
*[[थिम्म भूपाल]] |
*[[थिम्म भूपाल]] १४९१ |
||
*[[नरसिंह राय २]] |
*[[नरसिंह राय २]] १४९१-१५०५ |
||
===तुलुव वंश=== |
===तुलुव वंश=== |
||
*[[तुलुव नरस नायक]] |
*[[तुलुव नरस नायक]] १४९१-१५०३ |
||
*[[वीरनरसिंह राय]] |
*[[वीरनरसिंह राय]] १५०३-१५०९ |
||
*[[कृष्ण देव राय]] |
*[[कृष्ण देव राय]] १५०९-१५२९ |
||
*[[अच्युत देव राय]] |
*[[अच्युत देव राय]] १५२९-१५४२ |
||
*[[सदाशिव राय]] |
*[[सदाशिव राय]] १५४२-१५७० |
||
===अरविदु वंश=== |
===अरविदु वंश=== |
||
*[[अलिय राम राय]] |
*[[अलिय राम राय]] १५४२-१५६५ |
||
*[[तिरुमल देव राय]] |
*[[तिरुमल देव राय]] १५६५-१५७२ |
||
*[[श्रीरंग १]] |
*[[श्रीरंग १]] १५७२-१५८६ |
||
*[[वहरुकट २]] |
*[[वहरुकट २]] १५८६-१६१४ |
||
*[[श्रीरंग २]] |
*[[श्रीरंग २]] १६१४-१६१४ |
||
*[[रामदेव अरविदु]] |
*[[रामदेव अरविदु]] १६१७-१६३२ |
||
*[[वहरुकट ३]] |
*[[वहरुकट ३]] १६३२-१६४२ |
||
*[[श्रीरंग ३]] |
*[[श्रीरंग ३]] १६४२-१६४६ |
||
==संदर्भ == |
==संदर्भ == |
२२:२१, ८ डिसेम्बर २०१४ जस्तै गरी पुनरावलोकन
विजयनगर साम्राज्य (१३३६-१६४६) मध्यकालीन दक्षिण भारतको एक साम्राज्य थियो। यसका राजाहरुले ३१० वर्ष राज गरे। यसको औपचारिक नाम कर्णाटक साम्राज्य थियो। यस राज्यको १५६५मा भारी पराजय भएको र राजधानी विजयनगरलाई जलाई दिएएको छ। त्यसको पश्चात क्षीण रूपमा यो र ८० वर्ष चल्यो यसको स्थापना हरिहर र बुक्का नामक दुइ भाइहरुले गरेको थियो । यसको प्रतिद्वंदी मुस्लिम बहमनी सल्तनत थियो ।
उत्पत्ति
इस साम्राज्यको उत्पत्तिका बारेमा विभिन्न दन्तेकथाहरु पनि प्रचलित छन् । यीबाट सबैभन्दा अधिक विश्वसनीय यही छ कि संगमका पुत्र हरिहर तथा बुक्काले हम्पी हस्तिनावती राज्यको सुरुआत गरेको थियो । र विजयनगरलाई राजधानी बनाएर आफ्नो राज्यको नाम आफ्नो गुरुका नाममा विजयनगर रखा [१]।
दक्षिण भारतमा मुसलमानहरुको प्रवेश अलाउद्दीन खिल्जीका समय भएको थियो । तर अलाउद्दीन ती राज्यहरुको हराएर उनीसित वार्षिक गर्न लिनेसम्म नैं सीमित रह्यो । मुहम्मद बिन तुगलकले दक्षिणमा साम्राज्य विस्तारका उद्येश्यदेखि कम्पिलीमा आक्रमण गरिदिए र कम्पिलीका दुइ राज्य मन्त्रीहरु हरिहर तथा बुक्कालोई बंदी बनाएर दिल्ली ल्यायो । यी दुइटै भाइहरु द्वारा इस्लाम धर्म स्वीकार गर्नका पछि यी दक्षिण विजयका लागि पठाइएको छ। मानिन्छ कि आफ्नो यस उद्येश्यमा असफलताका कारण ती दक्षिणमा नैं रह गए र विजयारण्य नामक सन्तका प्रभावमा आकर हिन्दू धर्मलाई पुनः आफ्नो लिया । यस प्रकार मुहम्मद बिन तुगलकका शासनकालमा नैं भारतका दक्षिण पश्चिम तटमा विजयनगर साम्राज्यको स्थापना गरिएको ।
साम्राज्य विस्तार
विजयनगरको स्थापनाका साथै हरिहर तथा बुक्काका सामुन्ने धेरै कठिनाईयां थिए । वारंगलको शासक कापाए नायक तथा त्यसका मित्र प्रोलय वेम र वीर बल्लाल तृतीय त्यसको विरोधी थिए । देवगिरिको सूबेदार कुतलुग खाँ पनि विजयनगरका स्वतंत्र अस्तित्वलाई नष्ट गर्नु चाहन्थ्यो । हरिहरले सर्वप्रथम बादामी, उदयगिरि तथा गुटीका दुर्गहरुलाई सुदृढ़ गरे । त्यसले कृषिको उन्नतिमा पनि ध्यान दिए जसदेखि साम्राज्यमा समृद्धि आयी । होयसल साम्राट वीर बल्लाल मदुरैका विजय अभियानमा लागेको भएको थियो । यस अवसरको लाभ उठाएर हरिहरले होयसल साम्राज्यका पूर्वी बागमा अधिकार गरिलिए पछि वीर बल्लाल तृतीय मदुराका सुल्तान द्वारा १३४२मा मार डालिएको । बल्लालका पुत्र तथा उत्तराधिकारी अयोग्य थिए । यस मौकेराई भुनाँदै हरिहरले होयसल साम्राज्यमा अधिकार गर्न लिया । पछि गएर हरिहरले कदम्बका शासक तथा मदुराका सुल्तानलाई पराजित गरेर आफ्नो स्थिति सुदृढ़ गरिलिए ।
हरिहरका पछि बुक्का सम्राट बनाएको र पनि त्यसले यस्तो कुनै उपाधि धारण गरेनन्।त्यसले तमिलनाडुको राज्य विजयनगर साम्राज्यमा मिल्यो लिया । कृष्णा नदीलाई विजयनगर तथा बहमनीको सीमा मान लिए गई । बुक्काका पछि त्यसका पुत्र हरिहर द्वितीय सत्तासीन भयो । हरिहर द्वितीय एक महान योद्धा थियो । त्यसले आफ्नो भाइको सहयोगले कनारा, मैसूर, त्रिचनापल्ली, काञ्ची, चिंगलपुट आदि प्रदेशहरुमा अधिकार गरिलियो।
शासकहरुको सूची
संगम वंश
- हरिहर राय १ १३३६-१३५६
- बुक्क राय १ १३५६-१३७७
- हरिहर राय २ १३७७-१४०४
- विरुपक्ष राय १४०४-१४०५
- बुक्क राय २ १४०५-१४०६
- देव राय १ १४०६-१४२२
- रामचन्द्र राय १४२२
- वीर विजय बुक्क राय १४२२-१४२४
- देव राय २ १४२४-१४४६
- मल्लिकार्जुन राय १४४६-१४६५
- विरुपक्ष राय २ १४६५-१४८५
- प्रौढ राय १४८५
सलुव वंश
- सलुव नरसिंह देव राय १४८५-१४९१
- थिम्म भूपाल १४९१
- नरसिंह राय २ १४९१-१५०५
तुलुव वंश
- तुलुव नरस नायक १४९१-१५०३
- वीरनरसिंह राय १५०३-१५०९
- कृष्ण देव राय १५०९-१५२९
- अच्युत देव राय १५२९-१५४२
- सदाशिव राय १५४२-१५७०
अरविदु वंश
- अलिय राम राय १५४२-१५६५
- तिरुमल देव राय १५६५-१५७२
- श्रीरंग १ १५७२-१५८६
- वहरुकट २ १५८६-१६१४
- श्रीरंग २ १६१४-१६१४
- रामदेव अरविदु १६१७-१६३२
- वहरुकट ३ १६३२-१६४२
- श्रीरंग ३ १६४२-१६४६
संदर्भ
- ↑ citebook | title=प्रान्तीय राज्य | page=171|