वैदिक साहित्य

वैदिक साहित्य भारतीय संस्कृतिको प्राचीनतम स्वरूपमा प्रकाश पार्ने विश्वको प्राचीनतमसाहित्य हो। वैदिक साहित्यलाई श्रुती पनि भनिन्छ, किनभने पुराना ऋषिहरूले यस साहित्यलाई श्रवण-परम्परादेखि ग्रहण गरेका थिए।

वैदिक साहित्यको काल

इस विषयका विद्वानहरूमा पर्याप्त मतभेद छ कि वेदहरूको रचना कहिले भएको र उनमा कुन कालको सभ्यताको वर्णन मिल्दछ। भारतीय वेदहरूलाई अपौरुषेय (कुनै पुरुष द्वारा न बनाएको) मान्दछन् |अतः नित्य हुनाले तिनको काल-निर्धारणको प्रश्न नैं उठ्दैन तर पश्चिमी विद्वानहरू वेदहरूलाई ऋषिहरूको रचना मान्दछन् |यस अर्थमा वेदका रचनाकालका सम्बन्धमा उनिहरूले अनेक कल्पनाहरू गरेका हुन्। उनिहरूमा पहिलो कल्पना मैक्समूलरको छ। उनले वैदिक साहित्यको काल १२०० ई। पू.देखि ६०० ई। पू। मानेकाछन् | अर्को कल्पना जर्मनी विद्वान विण्टरनिट्जको छ। उनले वैदिक साहित्यको रचनाआरम्भ हुने काल २५००-२००० ई। पू.सम्म माने। भारतीय ज्योतिषविद् तिलक र अर्का पश्चिमी विद्वान याकोबीले वैदिक साहित्यमा वर्णित नक्षत्रहरूको स्थितिका आधारमा यस साहित्यलाई ४५०० ई.पूर्वको माने । श्री अविनाशचन्द्र दास तथा पावगीले ऋग्वेदमा वर्णित भूगर्भ-विषयक साक्षी द्वारा ऋग्वेदलाई धेरै लाख वर्ष पूर्वको ठहराए |

वैदिक साहित्यको वर्गीकरण

वैदिक साहित्यलाई निम्न भागहरूमा विभाजन गरिएकोछ-

(१) संहिता, (२) ब्राह्मण र आरण्यक, (३) उपनिषद् (४) वेदांग (५) सूत्र-साहित्य

संहिता

संहिताको अर्थ छ सङ्ग्रह। संहिताहरूमा देवताहरूका स्तुतिपरक मंत्रहरूको सङ्कलन छ । प्राचीन कालमा वेद एकै थियो |पछि ब्रह्मसम्प्रदायमा वेदव्यासले र आदित्यसम्प्रदायमा याज्ञवल्क्यले मन्त्रसंहिताहरूलाई चार भागमा विभाजित गरे-एकैवासीत् यजुर्वेदः तं चतुर्धा व्यवर्तयत् |यजुर्वेदैकमासीद् वै चतुर्धा व्यभजत् पुनः ||(१) ऋक् (२) यजुष्, (३) साम, र (४) अथर्व प्राचीन परम्पराका अनुसार वेद नित्य र अपौरुषेय छन्। तिनको कहिले मनुष्य द्वारा रचना भएको होइन। सृष्टिका प्रारम्भमा परमात्माले यिनको प्रकाश अग्नि, वायु आदित्य र अंगिरा नामक ऋषिहरूलाई दिए । प्रत्येक वैदिक मन्त्रको देवता र ऋषि हुन्छ । मन्त्रमा जसको स्तुति गरिन्छ त्यो त्यस मन्त्रको देवता हो | जसले मन्त्रलाई अर्थसहित आफ्ना दिव्यदृष्टिबाट सर्वप्रथम वैदिक समाजमा प्रदर्शन गरेकोछ,त्यो त्यस मन्त्रको ऋषि हो |पाश्चात्य विद्वानहरू मन्त्रद्रष्टा ऋषिहरूलाई नैं वेद-मन्त्रहरूको रचयिता मान्दछन्। वैदिक साहित्यलाई श्रुति पनि भनिन्छ, किनभनें पुराना ऋषिहरूले यस साहित्यलाई श्रवण-परम्पराबाट ग्रहण गरेका थिए|पछि श्रुत्यनुसरणी स्मृति भन्ने व्युत्पत्ति अनुसार वेदहरूको अनुसरण गरेर वेदज्ञहरूबाट जो ग्रन्थ लेखिए ती स्मृतिग्रन्थ कहलाइए। मनु,अत्रि, याज्ञवल्क्य, परासर,आदि प्रधान २०स्मृतिग्रन्थहरू प्राप्त छन्| मन्त्रश्च ब्राह्मणश्चैव द्वावेतौ वेदसंज्ञकौ |कण्ठौ भित्वा विनिर्यातौ ब्रह्मण उत्तमांगतः||श्रुतिपरम्पराका शीर्ष स्थानमा उपर्युक्त चार संहिताहरू पर्दछन्। संहितामन्त्रलाई ब्रह्म पनि भनिन्छ| श्रुतिपरम्परामा ब्रह्मभागको प्रयोगपरक व्याख्याभागलाई ब्राह्मण भनिन्छ | ऋग्-ऐतरेयिब्राह्मण,कृष्णयजु-तैतिरीयब्राह्मण,शुक्लयजु- शतपथब्राह्मण,साम-षड्विंशब्राह्मण,अथर्व- गोपथब्राह्मण

ऋग्वेद

ऋग्वेदमा १०,६०० मन्त्र र १,०२८ सूक्त छन्, यी दस मण्डलहरूमा विभक्त छन्। सूक्तहरूमा देवताहरूको स्तुतिहरू छँ। यी ठूलो भव्य, उदात्त र काव्यमयी छन्। यिनमा कल्पनाको नवीनता, वर्णनको प्रौढता र प्रतिभाको ऊँची उडान मिल्दछ। ‘उषा’ आदि धेरै देवताहरूका वर्णन ठूला हृदयग्राही छन्। पाश्चात्य विद्वान ऋग्वेदको संहितालाई सबैभन्दा प्राचीन मान्दछन्। तिनको विचार छ कि यसका अधिकांश सूक्तहरूको रचना पञ्जाबमा भएको छ। त्यस समय आर्य अफगानिस्तानदेखि गंगा-यमुना तकका प्रदेशहरूमा फैले भएका थिए। तिनको मतमा ऋग्वेदमा कुभा (काबुल), सुवास्तु (स्वात), क्रमु (कुर्रम), गोमती (गोमल), सिन्धु, गंगा, यमुना सरस्वती तथा पञ्जाबको पाँच नदीहरू शतुद्रि (सतलुज), विपाशा (व्यास), परुष्णी (रावी), असिवनी (चनाब) र वितस्ता (झेलम)को उल्लेख छ। यी नदीहरूदेखि सिंचित प्रदेश भारतमा आर्य-सभ्यताको जन्म-स्थान मानिन्छ।

यजुर्वेद

इसमा यज्ञ-विषयक मन्त्रहरूको सङ्ग्रह छ। यिनको प्रयोग यज्ञका समय अध्वर्यु नामक पुरोहितले गर्थ्ये। यजुर्वेदमा ४० अध्याय छन्। पाश्चात्य विद्वान यसलाई ऋग्वेददेखि पर्याप्त समय पछिको मान्दछन्। ऋग्वेदमा आर्हरूको कार्य-क्षेत्र पञ्जाब छ, यसमा कुरु-पाँचाल। कुरु सतलुज यमुनाको मध्यवर्ती भू-भाग (वर्तमान अम्बाला डिवीजन) छ र पाँचाल गंगा-यमुनाको दोआब थियो। यसै समयदेखि गंगा-यमुनाको प्रदेश आर्य-सभ्यताको केन्द्र भयो। ऋग्वेदको धर्म उनजीकना-प्रधान थियो, किन्तुल यजुर्वेदका दुइ भेद छन्-कृष्ण यजुष् र शुक्ल यजुष्। दुइटैका स्वरूपमा ठूलो अन्तर छ, कृष्णयजुर्वेदमा मन्त्र-ब्राह्मणहरूको एकै ठाउँमा सङ्ग्रह छ र शुक्लयजुर्वेदमा छन्दोबद्ध मन्त्रहरूका साथ गद्यात्मक भागसमेत भएको मन्त्रभाग छुट्टै छ भने ब्राह्मणभाग छुट्टै छ|

सामवेद

इसमा गेय मन्त्रहरूको सङ्ग्रह छ। यज्ञका अवसरमा जस देवताका लागि होम गरिन्थ्यो, त्यसलाई बुलानका लागि उद्गाता उचित स्वरमा त्यस देवताको स्तुति-मन्त्र गान्थ्यो। यस गाईनलाई ‘साम’ भन्थे। प्रायः ऋचाहरू नैं गाई जाती थियों। अतः समस्त सामवेदमा ऋचाहरू नैं छन्। यिनको सङ्ख्या १,५४९ छ। यीबाट केवल ७५ नैं नयाँ छन्, बाकी सब ऋग्वेदबाट लिइएकों छन्। भारतीय संगीतको मूल सामवेदमा उपलब्ध हुन्छ।

अथर्ववेद

इसका यज्ञोंसित धेरै कम सम्बन्ध छ। यसमा आयुर्वेद सम्बन्धी सामग्री अधिक छ। यसको प्रतिपाद्य विषय विभिन्न प्रकारको ओषधीहरू, ज्वर, पीलिया, सर्पदंश, विष-प्रभावलाई टाडा गर्नका मन्त्र सूर्यको स्वास्थ्य-शक्ति, रोगोत्पादक कीटाणुहरू तथा विभिन्न बीमारिहरूलाई नष्ट गर्नका उपाय छन्। पाश्चात्य विद्वान यसलाई जादू-टोने र अन्ध-विश्वासको भण्डार मान्दछन्। ती यसमा आर्य र अनार्य धार्मिक विचारको सम्मिश्रण देख्दछन्, किन्तु वस्तुतः यसमा राजनीति तथा समाज-शास्त्रका अनेक ऊँचे सिद्धान्त छन्। यसमा २० काण्ड, ३४ प्रपाठक, १११ अनुवाक, ७३१ सूक्त तथा ५,८३९ मन्त्र छन्, यिनमा १२००का लगभग मन्त्र ऋग्वेददेखि लागि गए छन्।

वेदहरूको शाखाहरू

प्राचीन कालमा वेदहरूको रक्षा गुरू-शिष्य परम्परा द्वारा हुन्थ्यो। यिनको लिखित एवं निश्चित स्वरूप न हुनाले वेदहरूका स्वरूपमा केही भेद आउने लगा, र यिनको शाखाहरूको विकास भयो। ऋग्वेदको पाँच शाखाहरू थियों - शाकल, बाष्कल, आश्वलायन, शांखायन र माण्डूकेय। यिनमा अब पहिलो शाखा नैं उपलब्ध हुन्छ। शुक्ल यजुर्वेदको दुइ प्रधान शाखाहरू छन् - माध्यंदिन र काण्व। पहिलो उत्तरी भारतमा मिल्दछ र अर्को महाराष्ट्र मा। यिनमा अधिक भेद छैन। कृष्ण यजुर्वेदको अचेल चार शाखाहरू मिल्दछन् - तैत्तिरीय मैत्रायणी, काटक, कठ तथा कापिष्ठल संहिता। यिनमा अर्को-तेस्रो पहिलोसित मिल्दछन्, क्रममा थोरै नैं अन्तर छ। चौथो शाखा आधी नैं मिली छ। सामवेदको दुइ शाखाहरू थियों - कौथुम र राणायनीय। यसमा कौथुमको केवल सातौँँ प्रपाठक मिल्दछ। अथर्ववेदको दुइ शाखाहरू उपलब्ध छन्-पैप्पलाद र शौनक।

चार उपवेद

भगवान् व्यासका अनुसार, चार वेदका चार उपवेद हुन्छन् ऋग्वेदको आयुर्वेद, यजुर्वेदको धनुर्वेद, सामावेदको गन्धर्ववेद, र अथर्ववेदको अर्थशास्त्र हो ।
चरनव्यूहका अनुसार,
वेदानामुपवेदाश्चत्वारो भवन्ति ।
ऋग्वेदस्यायुर्वेद उपवेदो, यजुर्वेदस्य
धनुर्वेद उपवेद सामवेदस्य गान्धर्ववेदm
अथर्ववेदास्यार्थशात्रिं चेत्याह भनवागन् व्यास स्कन्धोवा ।। अथर्व. ४९.३ ।
अर्को एक विचार अनुसार अर्थशास्त्र अथर्ववेदको उपवेद हो ।( वेदानामुपवेदाश्चत्वारो भवन्ति ।.... अथर्ववेदस्य अर्थशास्त्रम् । (चतुर्थ खण्ड) ।)
चारवटा यी उपवेद पनि वेदका अङ्ग मानिन्छन् । यसको अध्ययन बिना वेदको ज्ञान अपूर्ण हुन्छ भनिएको छ । चार उपवेद निम्नलिखित छन्
१.धनुर्वेद
२.गान्धर्ववेद
३.आयुर्वेद
४.अर्थवेद
वा
गान्धर्ववेद

ब्राह्मण

ब्राह्मण ग्रन्थ वेदको अभिन्न अङ्ग मानिन्छ । त्यसैले ब्राह्मण ग्रन्थहरूलाई वेदको पूरक साहित्य भनिन्छ । यी सबै ग्रन्थहरु वेदको गद्य खण्ड मानिन्छ । यी ग्रन्थहरूमा यज्ञ र कर्मकाण्डको व्याख्या गरिएको छ । केही मन्त्रहरूको व्याख्या पनि गरिएको छ । चार वेदका ब्राह्मण ग्रन्थहरु पनि भिन्न भिन्न रहेका छन् ।

ऋग्वेदका

ऐतरेय ब्राह्मण कौषीतकी ब्राह्मण ऋग्वेदका दुइ ब्राह्मण छन् -
(१) ऐतरेय र
(२) कौषीत
ऐतरेयमा ४० अध्याय र आठ पंचिकाहरू छन्, यसमा अग्निष्टोम, गवामयन, द्वादशाह आदि सोमयागहरू, अग्निहोत्र तथा राज्यभिषेकको विस्तृत ऐतरेय ब्राह्मण-जस्तो नैं छ। यीबाट तत्कालीन इतिहासमा पर्याप्त प्रकाश पर्छ। ऐतरेयमा शुनःशेपको प्रसिद्ध कथा छ। कौषीतकीदेखि प्रतीत हुन्छ कि उत्तर भारतमा भाषाका सम्यक् अध्ययनमा धेरै बल दिइन्थ्यो।

सामवेदका

• प्रौढ ब्राह्मण
• षडविंश ब्राह्मण
• आर्षेय ब्राह्मण
• छान्दोग्य ब्राह्मण
• जैमिनीय ब्राह्मण

यजुर्वेदका

• शतपथ ब्राह्मण (शुक्ल यजुर्वेदका माध्यन्दिनी शाखा र काण्व शाखा)
• तैत्तिरीय ब्राह्मण ा (कृष्ण यजुर्वेदका शाखाहरु)
• मैत्रायणी ब्राह्मण
• कठ ब्राह्मण
• कपिष्ठल ब्राह्मण

अथर्ववेदका

गोपथ ब्राहमण

शतपथ ब्राह्मण

शुक्ल यजुर्वेदको ब्राह्मण शतपथका नामले प्रसिद्ध छ, किनभनें यसमा सौ अध्याय छँ। ऋग्वेदका पछि प्राचीन इतिहासको सबैभन्दा अधिक जानकारी यसैदेखि मिल्दछ। यसमा यज्ञहरूका विस्तृत वर्णनका साथ अनेक प्राचीन आख्यानहरू, व्युत्पातहरू तथा सामाजिक बातहरूको वर्णन छ। यसका समयमा कुरु-पाँचाल आर्य संस्कृतिको केन्द्र थियो, यसमा पुरूरवा र उर्वशीको प्रणय-गाथा, च्यवन ऋषि तथा महा प्रलयको आख्यान, जनमेजय, शकुन्तला र भरतको उल्लेख छ। सामवेदका अनेक ब्राह्मणहरूमा देखि पंचविंश वा ताण्ड्य नैं महत्त्वपूर्ण छ। यसको उल्लेख र उद्धरण पनि धेरै विद्वानहरूले गरेका छन् ।

आरण्यक

ब्राह्मणहरूका अन्तमा केही यस्ता अध्याय पनि मिल्दछन् जो गाँवहरू वा नगरहरूमा छैन पढ जान्थे। यिनको अध्ययन-अध्यापन गाँवहरूदेखि टाडा अरण्हरू (वनों)मा हुन्थ्यो, अतः यी आरण्यक भन्दछन्। गृहस्थाश्रममा यज्ञविधिको निर्देश गर्नका लागि ब्राह्मण-ग्रन्थ उपयोगी थिए र त्यसको पछि वानप्रस्थ आश्रममा वनवासी आर्य यज्ञका रहस्हरू र दार्शनिक तत्त्वहरूको विवेचन गर्ने आरण्यकहरूको अध्ययन गरिन्थ्यो। उपनिषदहरूको यिनैं आरण्यकहरूदेखि विकास भयो।

उपनिषद्

उपनिषदहरूमा मानव-जीवन र विश्वका गूढतम प्रश्नहरूलाई सुल्झाउने प्रयत्न गरिएको छ। यी भारतीय अध्यात्म-शास्त्रका देदीप्यमान रत्न छन्। यिनको मुख्य विषय ब्रह्म-विद्याको प्रतिपादन छ। वैदिक साहित्यमा यिनको स्थान सबैभन्दा अन्तमा हुनाले यी ‘वेदान्त’ पनि कहलाउँछन्। यिनमा जीव र ब्रह्मको एकताका प्रतिपादन द्वारा ऊँची-से-ऊँची दार्शनिक उडाने लिए गई छ। भारतीय ऋषिहरूले गम्भीरतम चिन्तनदेखि जिन आध्यात्मिक तत्त्वहरूको साक्षात्कार गरे, उपनिषद तिनको अमूल्य कोष छन्। यिनमा अनेक शतकहरूको तत्त्व-चिन्ताको परिणाम छ। मुक्तिकोपनिषद् चार वेदहरूदेखि सम्बद्ध १०२ उपनिषद् गिनाये गए छन्, किन्तु ११ उपनिषद् नैं अधिक प्रसिद्ध छन्-ईश, केन, कठ, प्रश्न, मुण्डक, माण्डूक्य, तैत्तिरीय, ऐतरेय, छान्दोग्य, बृहदारण्यक र श्वेताश्वतर यिनमा छान्दोग्य र बृहदारण्यक अधिक प्राचीन र महत्त्वपूर्ण मानिन्छन्।

सूत्र-साहित्य

वैदिक साहित्यका विशाल एवं जटिल भएमा गरमकाण्डदेखि सम्बद्ध सिद्धान्तहरूलाई एक नवीन रूप दिइएको छ। कम-से-कम शब्दहरूमा अधिक-से-अधिक अर्थ-प्रतिपादन गर्ने साना-साना वाक्यहरूमा सब महत्त्वपूर्ण विधि-विधान प्रकट गरिने लागोस्। यी सारगर्भित वाक्यहरूलाई सूत्र भनिन्थ्यो। गरमकाण्ड-सम्बन्धी सूत्र-साहित्यलाई चार भागहरूमा बाँटिएको-

(१) श्रौत सूत्र (२) गृह्य सूत्र (३) धर्म सूत्र र (४) शुल्ब सूत्र

पहिलामा वैदिक यज्ञ सम्बन्धी गरमकाण्डको वर्णन छ। अर्कामा गृहस्थका दैनिक यज्ञहरू का, तेस्रोमा सामाजिक नियमहरूको र चौथोमा यज्ञ-वेदिहरूका निर्माण का।

श्रौत सूत्र

श्रौतको अर्थ छ श्रुति (वेद)देखि सम्बद्ध यज्ञ याग। अतः श्रौत सूत्रहरूमा तीन प्रकारको अग्निहरूका आधान अग्निहोत्र, दर्श पौर्णमास, चातुर्मास्यादि साधारण यज्ञहरू तथा अग्निष्टोम आदि सोमयागहरूको वर्णन छ। यी भारतको प्राचीन यज्ञ-पद्धतिमा धेरै प्रकाश हाल्नुहुन्छ। ऋग्वेदका दुइ श्रौत सूत्र छन्-शांखायन र आश्वलायन। शुक्ल यजुर्वेदको एक-कात्यायनः कृष्ण यजुर्वेदका छः सूत्र छन्-आपस्तम्ब, हिरण्यकेशी, बौधायन, भारद्वाज, मानव, वैखानस। सामवेदका लाट्यायन, द्राह्मायण र आर्षेय नामक तीन सूत्र छन्। अथर्ववेदको एक नैं वैतान सूत्र छ।

गृह्य सूत्र

यिनमा ती विचार तथा जन्मदेखि मरणपर्यन्त गरिने संस्कारहरूको वर्णन छ, जसको अनुष्ठान प्रत्येक हिन्दू-गृहस्थका लागि आवश्यक सम्झिन्थ्यो। उपनयन र विवाह-संस्कारको विस्तारदेखि वर्णन छ। यी ग्रन्थहरूका अध्ययनदेखि प्राचीन भारतीय समाजका घरेलू आचार-विचारको तथा विभिन्न प्रान्तहरूका रीति-रिवाजको परिचय पूर्ण रूपले हुन जान्छ। ऋग्वेदका गृह्य सूत्र शांखायन र आश्वलायन छन्। शुक्ल यजुर्वेदको पारस्कर, कृष्ण यजुर्वेदका आपस्तम्ब, हिरण्यकेशी, बौधायन, मानव, काठक र वैखानस, सामवेदका गोभिल तथा खदिर र अथर्ववेदको कौशिक। यिनमा गोभिल प्राचीनतम छ।

धर्मसूत्र

धर्मसूत्रहरूमा समाजिक जीवनका नियमहरूको विस्तारदेखि प्रतिपादन छ। वर्णाश्रम-धर्मको विवेचना गर्दै ब्रह्मचारी, गृहस्थ अनि राजाका गर्त्तव्यहरू, विवाहका भेदहरू, दायको व्यवस्था, निषिद्ध भोजन, शुद्धि, प्रायश्चित्त आदिको विशेष वर्णन छ। यिनैं धर्मसूत्रहरूदेखि पछि गएर स्मृतिहरूको उत्पत्ति भएको, जसको व्यवस्थाहरू हिन्दू-समाजमा आजसम्म माननीय समझी जान्छन्। वेददेखि सम्बद्ध केवल तीन धर्मसूत्र नैं अबसम्म उपलब्ध छ सके छन्-आपस्तम्ब, हिरण्यकेशी अनि बौधायन। यी यजुर्वेदको तैत्तिरीय शाखादेखि सम्बद्ध छन्। अन्य धर्मसूत्रहरूमा गौतम र वसिष्ठ उल्लेखनीय छन्।

शुल्ब सूत्र

इनका सम्बन्ध श्रौतसूत्रहरूदेखि छ। शुल्बको अर्थ छ नाप्ने डोरा। आफ्नो नामका अनुसार शुल्ब सूत्रहरूमा यज्ञ-वेदिहरूलाई नापना, तिनको लागि स्थानको चुनना तथा तिनको निर्माण आदि विषयहरूको विस्तृत वर्णन छ। यी भारतीय ज्यामितिका प्राचीनतम ग्रन्थ छन्।

वेदांग

पर्याप्त समय बितेपछि वैदिक साहित्य जटिल एवं कठिन प्रतीत हुन लाग्यो। त्यस समय वेदका अर्थ तथा विषयहरूको स्पष्टिकरण गर्नका लागि अनेक सूत्र-ग्रन्थ लेख्न लागियो | यस कारण यिनीहरू वेदांग मानिए ।

वेदांग छः छन्-

शिक्षा, छन्द, व्याकरण, निरुक्त, कल्प र ज्योतिष

प्रथम त पूर्वोक्त चार अङ्ग वेदका मन्त्रहरू शुद्ध उच्चारण र अर्थ सम्झनका लागि तथा अन्तिम दुई अङ्ग धार्मिक कर्मकाण्ड र यज्ञहरूको समय जान्नका लागि आवश्यक छन्। व्याकरणलाई वेदको मुख भनिन्छ,ज्योतिषलाई नेत्र,निरुक्तलाई श्रोत्र, कल्पलाई हाथ, शिक्षालाई नासिका तथा छन्दलाई दुई पाउ |

शिक्षा

त्यो ग्रन्थलाई शिक्षा भन्दछन्, जसको सहायताले वेदका मन्त्रहरूको उच्चारणको शुद्ध ज्ञान हुन्थ्यो। वेद-पाठमा स्वरहरूको विशेष महत्त्व थियो। यिनको शिक्षाका लागि पृथक् वेदांग बनाइएको छ। यसमा वर्णहरूका उच्चारणका अनेक नियम दिइएका छन्। संसारमा उच्चारण-शास्त्रको वैज्ञानिक विवेचना गर्ने पहिला ग्रन्थ यही हो| वेदहरूका विभिन्न शाखाहरूसँग सम्बन्ध राख्ने प्रातिशाख्यहरू प्राप्त छन्। ऋग्वेद अथर्ववेद, याजुष(वाजसनेय) अनि तैत्तिरीय संहिताका प्रातिशाख्य ग्रन्थहरू पाइन्छन्। पछि यसका आधारमा पछि गएर शिक्षा-ग्रन्थ लेखिएका। यिनमा शुक्ल यजुर्वेदको याज्ञवल्क्यशिक्षा, सामवेदको नारदशिक्षा र पाणिनि को पाणिनीयशिक्षा मुख्य छन्।

छन्द

वैदिक मन्त्र छन्दोवद्ध छन्। छन्दहरूको ठीक ज्ञान बिना वेद मन्त्रहरूको शुद्ध उच्चारण हुन सक्तैन। अतः छन्दहरूको विस्तृत विवेचना आवश्यक सम्झियो | शौनक मुनिका ऋक्प्रातिशाख्यमा, शांखायन श्रौतसूत्रमा तथा सामवेददेखि सम्बद्ध निदान सूत्रमा यस शास्त्रको व्यवस्थित वर्णन छ। किन्तु यस वेदांगको एकमात्र स्वतन्त्र ग्रन्थ पिंगलाचार्य-प्रणीत छन्द सूत्र छ। यसमा वैदिक र लौकिक दुवै प्रकारका छन्दहरूको वर्णन छ।

व्याकरण

इस अंगको उद्देश्य सन्धि, शब्द-रूप, धातु-रूप तथा यिनको निर्माण-पद्धतिको ज्ञान गराना थियो। यस समय व्याकरणको सबैभन्दा प्रसिद्ध ग्रन्थ पाणिनीको अष्टाध्यायीछ; किन्तु व्याकरणको विचार ब्राह्मण-ग्रन्थहरूका समयदेखि शुरू भएको थियो। पाणिनीभन्दा पहिला गार्ग्य, स्फोटायन, भारद्वाज आदि व्याकरणका अनेक महान् आचार्य हो चुके थिए। यी सबका ग्रन्थ अब लुप्त हो चुके छन्।

निरुक्त

इसमा वैदिक शब्दहरूको व्युत्पत्ति देखा जाती थियो। प्राचीन कालमा वेदका कठिन शब्दहरूको क्रमबद्ध तालिका र कोश निघण्टु कहलान्थे र यिनको व्याख्या निरुक्तमा हुन्थ्यो। अचेल केवल यास्काचार्यको निरुक्त नैं उपलब्ध हुन्छ। यसको समय ८०० ई। पू.का लगभग छ।

ज्योतिष

वैदिक युगमा यो धारणा थियो कि वेदहरूको उद्देश्य यज्ञहरूको प्रतिपादन छ। यज्ञ उचित काल र मुहूर्तमा गर्नुले नैं फलदायक हुन्छन्। अतः काल-ज्ञानका लागि ज्योतिषको विकास भयो। यो वेदको अङ्ग समझा जाने लगा। यसको प्राचीनतम ग्रन्थ लगधमुनि-रचित वेदांग ज्योतिष छ।

कल्प सूत्र

श्रौत, गृह्य एवं धर्म सूत्रहरूका नैं कल्प सूत्र भन्दछन्। यिनको वर्णन माथि गरे जा चुका छ।

बाह्य कडीहरू

• Vaidik Samhitas and Brahmins - a short introduction
• हडप्पा साहित्य र वैदिक साहित्य (गूगल पुस्तक ; लेखक - भगवान सिंह)