उपाय (कूटनीति)
उपाय (साम, दाम, भेद, दण्ड) राजा वा क्षत्रियले अपनाउने नीतिहरू हो जसलाई 'उपय-चतुष्टय' (चार उपाय) भनिन्छ। यसले हिन्दू र जैन ग्रन्थहरूमा पाइने कूटनीतिको विधिहरूलाई पनि जनाउँछ। [१] [२] [३]
राजा द्वारा राज्य व्यवस्था सुचारु रूपमा चलाउन सातवटा नीतिको वर्णन गरेका छन्, चार उपायबाहेक अन्य तीन माया, उपेक्षा र इन्द्रजाल पनि छन् ।
वर्णन
[सम्पादन गर्नुहोस्]कौटिल्य चार उपायहरू-साम, दान वा दाम, दण्ड र भेदलाई द्वन्द्व र युद्धको अवस्थाबाट बच्न राज्यको राजनीतिमा समाधानमा पुग्ने तरिकाका रूपमा उल्लेख गरे (अर्थशास्त्र 2.10.47) ।[४] यो वाक्यांश सामान्यतया प्रयोग गरिन्छ जब तपाईँले कुनै पनि समस्याको समाधान खोज्न आवश्यक हुन्छ।
- साम, पहिलो चरण, को अर्थ मेलमिलाप वा गठबन्धन हो। जब राज्यहरू बिच द्वन्द्व उत्पन्न हुन्छ, पहिलो चरण भनेको वार्ता गर्नु हो।[५] त्यहाँ पाँच प्रकारका मेलमिलापहरू छन्ः
* व्यक्तिको प्रशंसा गर्ने
*नाता सम्बन्ध जोड्ने (उदाहरणका लागि, विवाह)
*साझा फाइदाहरू औंल्याउँदै,
*भविष्यमा के हुन सक्छ भनेर बताउने यदि केहि विशेष तरिकामा गरियो भने, र
*अन्तमा आफूलाई अर्कोको निपटानमा राख्नु (अर्थशास्त्र २.१०.४८-५३ ) ।[६] - दान, दोस्रो चरण, को अर्थ उपहार वा क्षतिपूर्ति (अर्थशास्त्र २.१०.४८-५४) हो। कहिलेकाहीँ यसलाई दाम भनिन्छ, जसको अर्थ मूल्य तिर्नु हो।[५]
- भेदले दिमागलाई प्रभाव पार्ने तर्क वा छलको प्रयोगलाई जनाउँछ। शत्रुमा मतभेद र कलह सिर्जना गर्दै (अर्थशास्त्र 2.10.55) ।[2][६]
- दण्ड बल वा हतियारलाई जनाउँछ। शत्रु राज्यसँग अन्तिम उपाय हो-सैन्य बल प्रयोग गरेर। दण्डहरू तिन प्रकारका हुन्छन्ः मार्ने, यातना दिने र लुट्ने (अर्थशास्त्र २.१०.५६) ।[६]
माथिका सबै चारवटा उपायहरू सामान्यतया एउटै बोलचालको वाक्यांश-"साम, दाम, भेद, दण्डोपाया"-मा सँगै बोलिन्छन्। यो एउटा धेरै सामान्य उद्धरण हो जुन कुनै पनि द्वन्द्व समाधान गर्ने सुझावको रूपमा भारतभरि प्रयोग गरिन्छ।
यी चार दृष्टिकोणहरू हिन्दू इतिहास र धर्मशास्त्रहरू, साथै जैन पाठ नितिवाक्यामित्रमा पाइन्छ।[१]
यो पनि हेर्नुहोस्
[सम्पादन गर्नुहोस्]- अग्नि पुराण
- उपाया-बुद्ध र बोधिसत्वहरूको विधिहरू सङ्केत गर्न बौद्ध धर्ममा प्रयोग गरिन्छ
- अहिंसा
सन्दर्भहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]- ↑ १.० १.१ Understanding Kautilya’s Four Upayas
- ↑ The Eastern Journal of International Law: Quarterly Organ of the Eastern Centre of International Studies, १९७८-०१-०१।
- ↑ Indian National Security and Counter-Insurgency: The Use of Force Vs Non-violent Response, २०१४-११-२७।
- ↑ King, Governance, and Law in Ancient India: Kautilya's Arthasastra - a New Annotated Translation by Patrick Olivelle, Oxford University Press, 2013
- ↑ ५.० ५.१ Understanding Kautilya’s Four Upayas
- ↑ ६.० ६.१ ६.२ King, Governance, and Law in Ancient India: Kautilya's Arthasastra - a New Annotated Translation by Patrick Olivelle, Oxford University Press, 2013