नेपाली ध्वनिविज्ञान
नेपाली भाषा नेपालको राष्ट्रिय भाषा हो। नेपाली मातृभाषाको रूपमा नेपालको जनसंख्याको ४८% भन्दा बढी मानिसहरूद्वारा बोलिने गर्दछ भने नेपालमा मात्र नभएर यो भुटान र भारतमा पनि बोलिन्छ। यो भाषालाई नेपाली संविधानमा नेपालको आधिकारिक भाषाको मान्यता दिइएको छ।
नेपालीमा ११ वटा ध्वनिकीय विशिष्ट स्वरहरू छन्, जसमध्ये ६ मौखिक स्वर र ५ नाके(नासिकिकरण) स्वरहरू समावेश छन्। नासिकिकरण भएका स्वरहरूमा टिल्ड << ~ >> चिन्ह लगाइने गरिन्छ।
| अग्रस्वर | मध्यस्वर | पश्वस्वर | |
|---|---|---|---|
| संवृत | i ĩ | u ũ | |
| अर्धसंवृत | e ẽ | o | |
| अर्धविवृत | ʌ ʌ̃ | ||
| विवृत | ä ä̃ |
संध्यक्षर
[सम्पादन गर्नुहोस्]नेपालीमा दश वटा डिप्थाङ/संध्यक्षरहरू[२] छन्।
| संध्यक्षर | उदाहरण | अर्थ | उदाहरण |
|---|---|---|---|
| /ʌi̯/ | /kʌi̯le/ | 'when' | कैले |
| /ʌu̯/ | /d͡zʌu̯/ | 'barley' | जौ |
| /ai̯/ | /bʱai̯/ | 'younger brother' | भाइ |
| /au̯/ | /au̯/ | 'come!' | आऊ! |
| /ei̯/ | /sʌnei̯/ | 'trumpet' | सनेई |
| /eu̯/ | /eu̯ʈa/ | 'one' | एउटा |
| /iu̯/ | /d͡ziu̯/ | 'body' | जीउ |
| /oi̯/ | /poi̯/ | 'husband' | पोइ |
| /ou̯/ | /dʱou̯/ | 'wash!' | धोऊ! |
| /ui̯/ | /dui̯/ | 'two' | दुई |
अन्तिम अन्तर्निहित स्वर
[सम्पादन गर्नुहोस्]नेपाली शब्दहरूले अन्तिम अन्तर्निहित स्वर(श्व) राख्छ वा राख्दैन भन्ने कुरा पत्ता लगाउन निम्न नियमहरू अनुसरण गर्नुपर्छ।
- यदि अन्तिम अक्षर संयुक्त व्यञ्जन हो भने श्वलाई कायम राखिन्छ। अन्त (anta), सम्बन्ध (sambandha), श्रेष्ठ (śreṣṭha) अपवादहरू: मञ्च (mañc) र गञ्ज (gañj) जस्ता संयुक्त अक्षरहरू र कहिलेकाँही अन्तिम नाम पन्त (panta/pant)।
- कुनैपनि क्रियापदको अन्तिममा श्व सधैँ कायम राखिन्छ जबसम्म श्व रद्द गर्ने हलन्त(्) उपस्थित हुँदैन। हुन्छ(hunca), भएर(bhaera), र गएछ(gaeca) जबकि छन्(chan), र गइन्(gain)।
त्रुटिपूर्ण वर्ण विन्यासको कारणले अर्थ परिवर्तन हुन सक्छ: गईन्(gain) र गईन(gaina)
- क्रियाविशेषण, ध्वनि-अनुकरणात्मक र सम्बन्धबोधकहरूमा सामान्यतया श्व कायम राखिन्छ तर नराखेको खण्डमा हलन्तको प्रयोग गर्नुपर्छ: अब(aba), तिर(tira), आज(aja), र झन्(jhan)
- केही नामहरूमा श्वको प्रयोग हुन्छ: जस्तै: दु:ख(duḥkha), सुख(sukha)।
नोट: श्व प्राय: संगीतमा गायन र कविता वाचन गर्दा कायम राखिन्छ।
मौखिक नेपालीमा ३० वटा व्यञ्जन छन्।
| द्वयोष्ठ्य | दन्त्य | वर्त्स्य | मूर्धन्य | तालव्य | कण्ठ्य | अतिकण्ठ्य | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| अघोष | सघोष | अघोष | सघोष | अघोष | सघोष | अघोष | सघोष | अघोष | सघोष | अघोष | सघोष | अघोष | सघोष | ||
| नासिक्य | m | n | (ɳ) | ŋ | |||||||||||
| स्पर्शी/स्पर्शसङ्घर्षी | अल्पप्राण | p | b | t̪ | d̪ | t͡s | d͡z | ʈ | ɖ | k | ɡ | ||||
| माहप्राण | pʰ | bʱ | t̪ʰ | d̪ʱ | t͡sʰ | d͡zʱ | ʈʰ | ɖʱ | kʰ | ɡʱ | |||||
| सङ्घर्षी | s | ɦ | |||||||||||||
| कम्पित | r | ||||||||||||||
| अर्ध स्वर/पार्श्विक | w | l | j | ||||||||||||
| अ | आ | इ | ई | उ | ऊ | ए | ऐ | ओ | औ | ऋ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ʌ | ä | i | i | u | u | e | ʌi̯ | o | ʌu̯ | ri |
| क | ख | ग | घ | ङ | ||||||
| k | kʰ | ɡ | ɡʱ | ŋ | ||||||
| च | छ | ज | झ | ञ | ||||||
| t͡s | t͡sʰ | d͡z | d͡zʱ | n | ||||||
| ट | ठ | ड | ढ | ण | ||||||
| ʈ | ʈʰ | ɖ | ɖʱ | ɳ | ||||||
| त | थ | द | ध | न | ||||||
| t̪ | t̪ʰ | d̪ | d̪ʱ | n | ||||||
| प | फ | ब | भ | म | ||||||
| p | pʰ | b | bʱ | m | ||||||
| य | र | ल | व | श | ष | स | ह | क्ष | ज्ञ | |
| j | r | l | w | s | s | s | ɦ | tsʰjʌ | ɡjʌ̃ |
सन्दर्भ
[सम्पादन गर्नुहोस्]- ↑ Khatiwada (2009:377)
- ↑ Pokharel (1989)
- ↑ Khatiwada (2009:373)
सन्दर्भ सामग्री
[सम्पादन गर्नुहोस्]- Khatiwada, Rajesh (२००९), "Nepali", Journal of the International Phonetic Association ३९ (3): 337–380, डिओआई:10.1017/S0025100309990181।
- Pokharel, Madhav Prasad (१९८९), Experimental analysis of Nepali sound system (Ph.D.), University of Pune, India।