पुष्यभूति वंश

पुष्यभूति वंश
सन् ५००–सन् ६४७
हर्षवर्धनको सिक्का
राजधानी	थानेसर कन्नौज
सरकार	राजतन्त्र
इतिहास
• स्थापित	सन् ५००
• विस्थापित	सन् ६४७
पूर्ववर्ती उत्तरवर्ती गुप्त साम्राज्य अल्चोन हुण गौड राज्य मौखरी वंश मगध गुप्त वंश कन्नौजको वर्मन वंश चालुक्य वंश

पुष्यभूति वंश जसलाई वर्धन वंश पनि भनिन्छ, छैठौं र सातौं शताब्दीमा उत्तरी भारतमा शासन गर्ने एक राजवंश थियो। वंश आफ्नो अन्तिम शासक हर्षवर्धनको अधीनमा आफ्नो चरम सीमामा पुग्यो, र हर्षको साम्राज्यले उत्तर र उत्तर-पश्चिम भारतको धेरै भाग ओगटेको थियो, पूर्वमा कामरूप र दक्षिणमा नर्मदा नदीसम्म फैलिएको थियो। राजवंशले सुरुमा स्थानवेश्वर (आधुनिक कुरुक्षेत्र जिल्ला, हरियाणामा) बाट शासन गर्यो, तर हर्षले अन्ततः कन्याकुब्जा (आधुनिक कन्नौज, उत्तर प्रदेश) लाई आफ्नो राजधानी बनायो, जहाँबाट उनले सन् ६४७ सम्म शासन गरेका थिए।

इतिहास

राजवंशको उत्पत्तिबारे कुनै ठोस जानकारी उपलब्ध छैन। सातौं शताब्दीका कवि बाणद्वारा लिखित हर्षचरितले पुष्यभूतिलाई राजवंशको संस्थापकको रूपमा नामाकरण गर्दै तिनीहरूको उत्पत्तिको पौराणिक विवरण दिन्छ। यस पौराणिक कथा अनुसार, पुष्यभूति श्रीकान्त जनपद (आधुनिक कुरुक्षेत्र जिल्ला) मा बस्थे, जसको राजधानी स्थानविश्व (आधुनिक थानेसर) थियो। शिवका भक्त, पुष्यभूति "दक्षिण" का शिक्षक भैरवाचार्यको प्रभावमा श्मशानमा तान्त्रिक अनुष्ठानमा संलग्न भए। यस अनुष्ठानको अन्त्यमा, एउटी देवी (लक्ष्मीको रूपमा चिनिन्छ) ले उनलाई राजा अभिषेक गरी एक महान वंशको संस्थापकको रूपमा आशीर्वाद दिनुभयो।

पुष्यभूति वंशले मूलतः आफ्नो राजधानी स्थानेश्वर (थानेसर) वरपरको सानो क्षेत्रमा शासन गरेको थियो। तिनीहरूका शासक आदित्य-वर्धन (वा आदित्य-सेना) सम्भवतः कन्नौजका मौखरी राजा शर्व-वर्मनका सामन्त थिए। उनका उत्तराधिकारी प्रभाकर-वर्धन पनि आफ्नो प्रारम्भिक दिनमा मौखरी राजा अवन्ति-वर्मनको सामन्त हुनसक्छन्। प्रभाकरकी छोरी राज्यश्रीले अवंती-वर्मनका छोरा ग्रह-वर्मनसँग विवाह गरेकी थिइन्। यस विवाहको फलस्वरूप, प्रभाकरको राजनीतिक हैसियतमा उल्लेखनीय वृद्धि भयो र उनले परम-भट्टारक महाराजाधिराजको साम्राज्यवादी उपाधि धारण गरे। ("जसको वीरता र स्नेहको कारण अन्य राजाहरू झुक्छन्")।

हर्षचरितका अनुसार प्रभाकरको मृत्युपछि मलावका राजाले गौडका शासकको समर्थनमा कन्नौजमाथि आक्रमण गरेका थिए। मलाव राजाले ग्रह-वर्मनलाई मारेर राज्यश्री कब्जा गरे। बानाले यस राजाको उल्लेख गर्दैनन्, तर इतिहासकारहरूले उहाँलाई पछिको गुप्त वंशको शासक भएको अनुमान लगाएका छन्। प्रभाकरको जेठो छोरा राज्य-वर्धनले मलाव शासकलाई पराजित गरे, तर गौड राजाद्वारा मारिए।

शासकहरू

शासनको अनुमानित अवधि सहित पुष्यभूति वा वर्धन वंशका ज्ञात शासकहरू निम्न हुन्:

शासक	शासन
पुष्यभूति	~सन् ५००
नरवर्धन	५००–५२५
राज्यवर्धन प्रथम	५२५–५५५
आदित्यवर्धन	५५५–५८०
प्रभाकरवर्धन	५८०–६०५
राज्यवर्धन द्वितीय	६०५–६०६
हर्षवर्धन	६०६–६४७