फिब्वः ख्यः

फिब्ब: ख्य: (नेपाली: फिब्ब ख्य:) काठमाडौंको माइतीघर क्षेत्रमा अवस्थित एक ऐतिहासिक धार्मिक पीठ हो। फिब्व अजिमा, कौमारी देवीको मन्दिर, यही क्षेत्रमा रहेको छ। यसको नामकरण स्थानको भौगोलिक विशेषता र धार्मिक महत्त्वसँग सम्बन्धित छ। यहाँ रहेको पीठमा कौमारी देवीको पूजा गरिन्छ, जसलाई तान्त्रिक परम्परामा अष्टमातृका मातृकाहरूमा समावेश गरिएको छ।

नामको अर्थ र ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

फिब्ब: ख्य: शब्द स्थानीय नेपाल भाषा बाट आएको हो, जसको अर्थ हुन्छ बालुवा मिश्रित चौर। माइतीघर क्षेत्रलाई यस नामले चिनाउनुको कारण पहिले यो स्थान खुला चउर र बालुवायुक्त थियो। यस ठाउँको धार्मिक र ऐतिहासिक महत्त्व राजा गुणकामदेवको शासनकालमा सुरु भएको विश्वास गरिन्छ। राजा गुणकामदेवले काठमाडौं उपत्यकाको संरक्षण र समृद्धिको निम्ति अष्टमातृकाहरूको पीठ स्थापना गर्नुपर्छ भन्ने सुझाव पाएपछि उपत्यकाको चारै दिशामा देवीहरूको प्रतिष्ठा गरे, जसमा फिब्व अजिमा पनि अष्टमातृकाको रूपमा स्थापित गरिएकी थियाे ।

फिब्व अजिमाको धार्मिक महत्त्व

फिब्व अजिमा, कौमारीका रूपको प्रतिनिधित्व गर्छिन्, काठमाडौंको दक्षिणपूर्वी दिशाको रक्षाकर्ता रूपमा चिनिन्छिन्। कौमारीलाई शक्ति र संरक्षणको प्रतीक मानिन्छ। उपत्यकामा अष्टमातृकाहरूले धार्मिक तथा सांस्कृतिक विविधतामा महत्त्वपूर्ण योगदान दिएका छन्। फिब्व अजिमा क्षेत्रमा वार्षिक रूपमा विभिन्न तान्त्रिक अनुष्ठान, पूजा आयोजना गरिन्छ। विशेष गरी नवरात्रिको समयमा यहाँ पूजा, बलि तथा अन्य धार्मिक कार्यक्रमहरू गरिन्छन्।

संरचना र मन्दिर

फिब्व अजिमा नेपालको पारम्परिक पगोडा शैलीमा निर्माण गरिएको छ। यस पीठमा कौमारी देवीको मूर्ति राखिएको छ, जसलाई पूजा र श्रद्धालुहरूद्वारा दर्शन गरिन्छ। नेपालको अन्य ऐतिहासिक मन्दिरहरूजस्तै यो पीठ पनि निकै पुरानो मानिन्छ, तर विभिन्न समयमा मर्मत सम्भार गरिदै आएको छ। फिब्व अजिमा हाल सैनिक क्षेत्र (भद्रकाली आर्मी हेडक्वार्टर) भित्र रहेको हुँदा सर्वसाधारणको पहुँचमा सधैं खुला छैन।

माइतीघर मण्डलाको सम्बन्ध

फिब्व अजिमा रहेको स्थान अहिले माइतीघर मण्डलाको नजिक पर्दछ। माइतीघर मण्डला, हाल नेपालको सार्वजनिक प्रदर्शनस्थलका रूपमा प्रख्यात छ, जुन नेपालका विभिन्न सांस्कृतिक र सामाजिक गतिविधिहरूको केन्द्रविन्दु बनेको छ। माइतीघर मण्डलाको स्थलचिन्हहरूले फिब्व ख्य: क्षेत्रको पुरातन इतिहासलाई झल्काउँछ, जहाँ कुनै समय यो क्षेत्र धार्मिक तथा सांस्कृतिक जमघटको थलो थियो।

अतिक्रमण र संरक्षणका चुनौतीहरू

फिब्व अजिमा हाल नेपाली सेनाको मुख्यालय विस्तारको क्रममा परिसकेको छ। सुरक्षाको कारणले यो स्थान सर्वसाधारणका लागि प्रतिबन्धित छ र दर्शन तथा पूजाका निम्ति अनुमति चाहिन्छ। ऐतिहासिक सम्पदा र तान्त्रिक महत्त्व बोकेको यो स्थान संरक्षणको पर्खाइमा रहेको छ।

सांस्कृतिक र धार्मिक अनुष्ठान

यहाँ वर्षभर विभिन्न चाडपर्वहरूमा विशेष पूजा गरिन्छ। नवरात्रिको समयमा कौमारी देवीको विशेष पूजा गरिन्छ। स्थानीय गुठियारहरू वार्षिक अनुष्ठानहरूमा देवीको पूजा गर्न फिब्व अजिमा भएकाे स्थानमा जान अनुमति पाउँछन्। अन्य चाडपर्व जस्तै मोहनी, तथा विभिन्न तान्त्रिक पूजा–अनुष्ठानहरू यस क्षेत्रमा गरिन्छन्।

वंशावली र ऐतिहासिक सन्दर्भ

फिब्व अजिमा तथा अष्टमातृकाहरूको स्थापना सम्बन्धित ऐतिहासिक तथ्य राजा गुणकामदेवको समयदेखि मानिन्छ। काठमाडौंको ऐतिहासिक परिधि भित्रका अष्टमातृका पीठहरू उपत्यकाका सीमा रक्षार्थ स्थापित गरिएको लोक विश्वास छ। यस क्रममा फिब्व अजिमा लगायत अन्य अष्टमातृकाहरूलाई विशेष पूजा गरिन्छ। काठमाडौंको पूर्व-दक्षिण कुनाको रक्षाकर्ता देवीका रूपमा फिब्व अजिमा प्रमुख स्थानमा रहेका छन्।

अन्य मातृकासँगको सम्बन्ध

काठमाडौं उपत्यकामा रहेका अन्य मातृकाहरू – ब्रह्मायणी, भद्रकाली, वैष्णवी, इन्द्रायणी, चामुण्डा, महालक्ष्मी, तथा कौमारीलाई अष्टमातृका देवीका रूपमा पूजा गरिन्छ। यी देवीहरूका मन्दिरहरू उपत्यकाको विभिन्न क्षेत्रमा रहेका छन्। फिब्व अजिमा उपत्यकाको चारैतिर स्थापित यी अष्टमातृकाहरूमा एक प्रमुख मातृका हुन्।

भविष्य र संरक्षणका उपाय

स्थानीय बासिन्दा, सांस्कृतिक अभियन्ता, र धार्मिक अगुवाहरूले यस मन्दिरको संरक्षण र सर्वसाधारणको पहुँच पुनःस्थापनाको लागि पहल गर्दै आएका छन्। विभिन्न माध्यमहरूबाट संरक्षण अभियान चलाइए पनि सैनिक क्षेत्रभित्र परेकाले फिब्व अजिमाको नियमित दर्शनको अवसर पाउन कठिन छ। इतिहासविद्हरू, संस्कृति संरक्षणकर्मीहरू र स्थानीय गुठियारहरूको सहकार्यमा फिब्व अजिमाको संरक्षण प्रयास चलिरहेको छ।

सन्दर्भ

डंगोल, प्रेममान. "उपत्यकाका तान्त्रिक अष्टमातृका अजिमाहरू." नागरिकन्यूज।
"लुँमधि अजिमां भद्रकालीको महिमा." नागरिकन्यूज।
"अजिमा : योनिपूजाको कथा." हिमाल खबरपत्रिका।
"तान्त्रिक चाड मोहनी." गोरखापत्र।
"फिब्व अजिमा - कौमारी मातृका पीठ !!" फेसबुक।
"माइतीघर मण्डला अनि फिब्वख्यः." नयाँ पत्रिका।
"वैशालीबाट आएका लिच्छविहरूले बसालेको सहर." सेतोपाटी।