उपाय (कूटनीति)

उपाय (साम, दाम, भेद, दण्ड) राजा वा क्षत्रियले अपनाउने नीतिहरू हो जसलाई 'उपय-चतुष्टय' (चार उपाय) भनिन्छ। यसले हिन्दू र जैन ग्रन्थहरूमा पाइने कूटनीतिको विधिहरूलाई पनि जनाउँछ।

राजा द्वारा राज्य व्यवस्था सुचारु रूपमा चलाउन सातवटा नीतिको वर्णन गरेका छन्, चार उपायबाहेक अन्य तीन माया, उपेक्षा र इन्द्रजाल पनि छन् ।

वर्णन

Avoid War

One can lose a war as easily as one can win.
War is inherently unpredictable.
War is also expensive. Avoid war.
Try Upaya (four strategies).
Then Sadgunya (six forms of non-war pressure).
Understand the opponent and seek to outwit him.
When everything fails, resort to military force.

—Arthashastra

कौटिल्य चार उपायहरू-साम, दान वा दाम, दण्ड र भेदलाई द्वन्द्व र युद्धको अवस्थाबाट बच्न राज्यको राजनीतिमा समाधानमा पुग्ने तरिकाका रूपमा उल्लेख गरे (अर्थशास्त्र 2.10.47) । यो वाक्यांश सामान्यतया प्रयोग गरिन्छ जब तपाईँले कुनै पनि समस्याको समाधान खोज्न आवश्यक हुन्छ।

1. साम, पहिलो चरण, को अर्थ मेलमिलाप वा गठबन्धन हो। जब राज्यहरू बिच द्वन्द्व उत्पन्न हुन्छ, पहिलो चरण भनेको वार्ता गर्नु हो। त्यहाँ पाँच प्रकारका मेलमिलापहरू छन्ः
   * व्यक्तिको प्रशंसा गर्ने
   *नाता सम्बन्ध जोड्ने (उदाहरणका लागि, विवाह)
   *साझा फाइदाहरू औंल्याउँदै,
   *भविष्यमा के हुन सक्छ भनेर बताउने यदि केहि विशेष तरिकामा गरियो भने, र
   *अन्तमा आफूलाई अर्कोको निपटानमा राख्नु (अर्थशास्त्र २.१०.४८-५३ ) ।
2. दान, दोस्रो चरण, को अर्थ उपहार वा क्षतिपूर्ति (अर्थशास्त्र २.१०.४८-५४) हो। कहिलेकाहीँ यसलाई दाम भनिन्छ, जसको अर्थ मूल्य तिर्नु हो।
3. भेदले दिमागलाई प्रभाव पार्ने तर्क वा छलको प्रयोगलाई जनाउँछ। शत्रुमा मतभेद र कलह सिर्जना गर्दै (अर्थशास्त्र 2.10.55) ।[2]
4. दण्ड बल वा हतियारलाई जनाउँछ। शत्रु राज्यसँग अन्तिम उपाय हो-सैन्य बल प्रयोग गरेर। दण्डहरू तिन प्रकारका हुन्छन्ः मार्ने, यातना दिने र लुट्ने (अर्थशास्त्र २.१०.५६) ।

माथिका सबै चारवटा उपायहरू सामान्यतया एउटै बोलचालको वाक्यांश-"साम, दाम, भेद, दण्डोपाया"-मा सँगै बोलिन्छन्। यो एउटा धेरै सामान्य उद्धरण हो जुन कुनै पनि द्वन्द्व समाधान गर्ने सुझावको रूपमा भारतभरि प्रयोग गरिन्छ।

यी चार दृष्टिकोणहरू हिन्दू इतिहास र धर्मशास्त्रहरू, साथै जैन पाठ नितिवाक्यामित्रमा पाइन्छ।

यो पनि हेर्नुहोस्

• अग्नि पुराण
• उपाया-बुद्ध र बोधिसत्वहरूको विधिहरू सङ्केत गर्न बौद्ध धर्ममा प्रयोग गरिन्छ
• अहिंसा