स्वायम्भु मनु

यो लेख हिन्दीबाट अनुवाद गरिएको हो। यहाँ क्लिक गरेर यस लेखमा रहेका त्रुटिहरु सुधार्न सक्नुहुन्छ।

मनु जो एक धर्मशास्त्रकार थिए, धर्मग्रन्थहरूका पछि धर्माचरणको शिक्षा दिनका लागि आदिपुरुष स्वायंभुव मनुले स्मृतिको रचनाको जो मनुस्मृतिका नामले विख्यात छ। यी ब्रह्माका पुत्र थिए जसको विवाह ब्रह्माकी पुत्री शतरूपा सँग भएको थियो। जसबाट प्रियव्रत र उत्तानपाद भएका थिए उत्तानपादको घरमा ध्रुवको जन्म भएकोको । मनस्वायंभुवरत पृथ्वीको प्रथमैथुनीिसृष्टि कर्ता य मानिनन््छ। यी द्वारा प्रणीत 'स्वायंभुव शास्त्र'का अनुसार पिताको संपत्तिमा पुत्र र पुत्रीको समान अधिकार छ। यिनकोधर्मशास्त्रको र प्राचेतस मनु अर्थशास्त्रको आचार्य मानिन्छ। मनुस्मृतिले सनातन धर्मलाई आचार संहितादेखि जोडियो थियो।

परिचय

आपव नामक प्रजापतिका धर्मदेखि अयोनिज कन्या शतरूपाको जन्म भयो। आपव (जो कि पछि स्वायंभुव मनु कहलाये)ले प्रजाको रचना गर्नका माथिान्त शतरूपालाई आफ्नो पत्नी बनाएको लिए त्यसको पुत्रको नाम वीर भयो। वीरले प्रजापति गर्दमको कन्या काम्यादेखि विवाह गरे तथा दुइ पुत्रहरूलाई जन्म दिए- (१) प्रियव्रत तथा (२) उत्तानपाद। मनुको विस्तृत संततिमा नैं ध्रुव, वेन इत्यादि भए। वेनदेखि मनुगण धेरै रूष्ट थिए किनभनें त्यो अनाचारी थियो। मुनिहरूले त्यसको दाहिने हाथको मंथन गरे, जसदेखि राजा पृथुको जन्म भयो। ती राजसूय यज्ञ गर्ने राजाहरूमा सर्वप्रथम थियो। प्रजाहरूलाई जीविका दिने इच्छादेखि त्यसले पृथ्वीदेखि अन्न तथा दूधको दोहन आरम्भ गरे। सके साथ-साथ राक्षस, पितर, देवता, अप्सरा, नाग इत्यादि सब यस गर्ममा लग गये। कालोंतरमा त्यसको दुइ पुत्र भए अन्तर्धान तथा पातिन। अन्तर्धानदेखि शिखंडिनिला हविर्धानलाई जन्म दिए। अग्निको पुत्री घिषणादेखि हविर्धानले छ पुत्रहरूलाई जन्म दिए- प्राचीनवर्हिस्, शुक्र, गय, कृष्ण, ब्रज र अजिन। प्राचीनवर्हिसले घोर तपेरके समुद्र-कन्या सवर्णादेखि विवाह गरे। त्यसको दस पुत्र भए जो एक नैं धर्मको पालन गरिन्थ्यो। ती प्रचेता नामले विख्यात भए।

ब्रह्मा चिंतातुर थिए। 'सम्भवत: देव नैं छैन चाहता कि सृष्टिको विस्तार हो, अन्यथा इतने प्रयत्नका माथिान्त पनि म सृष्टिको विस्तार छैन गर्न पा रह्यो हूं।' तिनको यस्तो सोच्दै नैं तिनको शरीर 'क' कहलाउँछ। अत: दुइटै भाग काय (शरीर) कहलाये। उनमध्येको एक मनु (पुरूष) थियो, अर्को शतरूपा (स्त्री) थियो। स्वायंभुव मनुले शतरूपादेखि पाँच सन्तान प्राप्त कीं: दुइ पुत्र- प्रियव्रत, उत्तानपाद तथा तीन कन्याहरू- आकूति, देवहूति तथा प्रसूति। मनुले ब्रह्मादेखि पूछा कि ती प्रजाका निवासका लागि कोखाले स्थान ठीक बुझ्दछन्? ब्रह्माले चिंतन आरम्भ गरे, अत: जलमा डूबी भएको पृथ्वीलाई जलका माथि लाने कार्य विष्णु (बाराह)ले गरे।

• मनुको उल्लेख ॠग्वेद कालदेखि नैं मानव सृष्टिका आदि प्रवर्तक र समस्त मानव जातिका आदि-पिताका रूपमा गरे जाता रहेकोछ। यी 'आदिपुरूष' पनि भनिएको छ। आरम्भमा मनु र यमको अस्तित्व अभिन्न थियो। पछि मनुलाई जीवित मनुष्यहरूको र यमलाई अर्का लोकमा, मृत मनुष्यहरूको आदिपुरूष मानिएको छ।
• शतपथ ब्राह्मणका अनुसार एक माछाले मनुदेखि प्रलयको कुरा कही थियो र पछि यिनैंदेखि सृष्टि चली। अन्यत्र यी विराटका पुत्र बताए गए छन् जिनसे प्रजापतिहरूको उत्पत्ति भएको छ। मत्स्य पुराण मनुलाई 'मनुस्मृति'को रचयिता र एक शास्त्र प्रवर्तक मान्दछ। पुराणहरूका अनुसार मनु चौध भए छन्।
• वैदिक संहिताहरूमा मनुलाई ऐतिहासिक व्यक्ति मानिएको छ। यी सर्वप्रथम मानव थियो जो मानव जातिका पिता तथा सबै क्षेत्रहरूमा मानव जातिका पथ प्रदर्शक स्वीकृत छन्। वैदिक कालीन जलप्लावनको कथाका नायक मनु नैं छ <re>"(काठ० संहिता ११.२)"</ref>
• मनुलाई विवस्वान वा वैवस्वत , विवस्वन्त (सूर्य)को पुत्र; सावर्णि (सवर्णाको वंशज) एवं सांवर्णि (संवरणको वंशज) भन्दछन्। प्रथम नाम पौराणिक छ, जबकि अर्का नाम ऐतिहासिक छन्। सावर्णिलाई लुड्विग तुर्वसुहरूको राजा भन्दछन्, किन्तु यो मान्यता सन्देहपूर्ण छ।
• पुराणहरूमा मनुलाई मानव जातिको गुरू तथा प्रत्येक मन्वन्तरमा स्थित भनिएको छ। ती जातिका गर्त्तव्यहरू (धर्म)का ज्ञा्दछ।
• भगवद्गीता (१०.६) पनि मनुहरूको उल्लेख गर्दछ। मनु नामक अनेक उल्लेखहरूदेखि प्रतीत हुन्छ कि यो नाम न भएर उपाधि छ। मनु शब्दको मूल मन् धातु (मनन गर्नु)देखि पनि यही प्रतीत हुन्छ। मेधातिथि, जो मनुस्मृतिका भाष्यकार छन्, मनुलाई त्यस व्यक्तिको उपाधि भन्दछन्, जसको नाम प्रजापति छ। ती धर्मका प्रकृत रूपका ज्ञाता थिए एवं मानव जातिलाई त्यसको शिक्षा देन्थे। यस प्रकार यो विदित हुन्छ कि मनु एक उपाधि छ।

मनुरचित 'मानव धर्मशास्त्र' भारतीय धर्मशास्त्रमा आदिम अनि मुख्य ग्रन्थ मानिन्छ। प्राचीन ग्रन्थहरूमा जहाँ मानव धर्मशास्त्रका अवतरण आये छन् ती सूत्र रूपमा छन् र प्रचलित मनुस्मृतिका श्लोकहरूदेखि छैन मिलते। त्यो सूत्रग्रन्थ 'मानव धर्मशास्त्र' अहिलेसम्म हेर्नमा छैन आए वर्तमान मनुस्मृतिलाई उनै मूल सूत्रहरूका आधारमा लिखी भएको कारिका मान्न सक्छौं। वर्तमान सबै स्मृतिहरूमा यो प्रधान समझी जान्छ।