जंतर मंतर, दिल्ली
 | एक अनाथ पृष्ठको रुपमा रहेको, अन्य विकिपृष्ठसित नजोडिएको वा एक-दुईवटा लेखहरूसँग मात्र जोडिएको हुनसक्छ। कृपया सम्बन्धित लेखहरूलाई यस पृष्ठ सूत्रसँग जोड्न सहायता गर्नुहोस् |
यसका निर्माण सवाई जय सिंह द्वितीयले 1724मा करवाएकोथियो। यो इमारत प्राचीन भारतको वैज्ञानिक उन्नतिको मिसाल हो। जय सिंहले यस्तो वेधशालाहरूको निर्माण जयपुर, उज्जैन, मथुरा अनि वाराणसीमा पनि गरेको थियो। दिल्लीको जन्तर-मन्तर समरकंदको वेधशालाबाट प्रेरित हो। मोहम्मद शाहका शासन कालमा हिन्दू अनि मुस्लिम खगोलशास्त्रीहरूमा ग्रहहरूको स्थितलाई लिकिर बहस छिड गई थियो। यसलाई खत्म गर्नको लागि सवाई जय सिंहले जन्तर-मन्तरको निर्माण गराए। ग्रहहरूको गति नापनेको लागि यहाँ विभिन्न प्रकारका उपकरण लगाए गए छन्। सम्राट यन्त्र सूर्यको सहायताबाट वक्त अनि ग्रहहरूको स्थितिको जानकारी दे्दछ। मिस्र यन्त्र वर्षका सबै भन्दा साना ओर सबै भन्दा ठूलो दिनलाई नाप सक्दछ। राम यन्त्र अनि जय प्रकाश यन्त्र खगोलीय पिंडहरूको गतिका बारेमा बताउँछ।
विस्तारमा
[सम्पादन गर्नुहोस्]
राजा जयसिंह द्वितीय धेरै सानो आयुबाट गणितमा धेरै नैं अधिक रूचि राखथे। उनको औपचारिक पढाई ११ वर्षको आयुमा छूट गयी क्यहरूकि उनको पिताजीको मृत्यु पछि उनिलाई नैं राजगद्दी संभालनी पडी थियो। २५जनवरी, १७००मा गद्दी संभालने पछि पनि उनीहरूले आफ्नो अध्ययन नछोडयो। उनीहरूले धेरै खगोल विज्ञानअनि ज्योतिषको पनि गहरा अध्ययन गर्यो। उनीहरूले आफ्नो कार्यकालमा बहुतबाट खगोल विज्ञानबाट सम्बंधित यन्त्र एवम पुस्तकहरू पनि एकत्र कीं। उनीहरूले प्रमुख खगोलशास्त्रीहरूको विचार हेतु एक जगह एकत्र पनि गर्यो। हिन्दू ,यस्लामिक अनि यूरोपीय खगोलशास्त्री सबैले उनिका यस महान कार्यमा आफ्नो बराबर योगदान दियो। आफ्नो शासन कालमा सन् १७२७मा,उनीहरूले एक दल खगोलशास्त्रबाट सम्बंधित अनि जानकारीयां अनि तथ्य तलाशनेको लागि भारतबाट यूरोप पठायो थियो। त्यो दल केही किताबहरू,दस्तावेज,और यन्त्र नैं लि गर लौटा। न्यूटन,गालीलेओ,कोपरनिकस,और केप्लेरका कार्यहरूका बारेमा अनि उनको किताबहरू ल्या नेमा यो दल असमर्थ रहयो।
यन्त्रहरूको सूची
[सम्पादन गर्नुहोस्]
जन्तर-मन्तरका प्रमुख यन्त्रहरूमा सम्राट यन्त्र, नाडी वलय यन्त्र, दिगंश यन्त्र, भित्ति यन्त्र,मिस्र यन्त्र, आदि प्रमुख छन्, जसको प्रयोग सूर्य तथा अन्य खगोलीय पिंडहरूको स्थिति तथा गतिका अध्ययनमा गरिन्छ। जन्तर-मन्तरका प्रमुख यन्त्रहरूमा सम्राट यन्त्र, नाडी वलय यन्त्र, दिगंश यन्त्र, भित्ति यन्त्र,मिस्र यन्त्र, आदि प्रमुख छन्, जसको प्रयोग सूर्य तथा अन्य खगोलीय पिंडहरूको स्थिति तथा गतिका अध्ययनमा गरिन्छ। जुन खगोल यन्त्र राजा जयसिंह द्वारा बनवाये गए थ, उनको सूची यस प्रकारले है:
- सम्राट यन्त्र
- सस्थाम्सा
- दक्सिनोत्तारा भित्ति यन्त्र
- जय प्रकासा अनि कपाला
- नदिवालय
- दिगाम्सा यन्त्र
- राम यन्त्र
- रसिवालाया
राजा जय सिंह तथा उनिका राजज्योतिषी पं। जगन्नाथले यसै विषयमा 'यन्त्र प्रकार' तथा 'सम्राट सिद्धान्त' नामक ग्रन्थ लेखहरू।
५४ वर्षको आयुमा उनको मृत्यु पछि देशमा यो वेधशालाहरू त्यस पछि बनन वाला तारामण्डलहरूको लागि प्रेरणा अनि जानकारीको स्त्रोत रही छन्। हालैमा दिल्लीका जन्तर-मन्तरमा स्थापित रामयन्त्रका जरिए प्रमुख खगोलविद द्वारा शनिवारलाई विज्ञान दिवसमा आसमानका सबै भन्दा चमकीले ग्रह शुक्रको स्थिति नापी गएकोथियो। यस अध्ययनमा नेहरू तारामण्डलका खगोलविदहरूका बाहेक एमेच्योर एस्ट्रोनामर्स एसोसिएशन अनि गैर सरकारी सङ्गठन स्पेसका सदस्य पनि शामिल थिए।
जन्तर मन्तर
[सम्पादन गर्नुहोस्]
कनट प्लेसमा स्थित स्थापत्य कलाको अद्वितीय नमूना 'जन्तर मन्तर 'दिल्लीका प्रमुख पर्यटन स्थलहरूमा भन्दा एक छ। यो एक वेधशाला हो। जसमा १३ खगोलीय यन्त्र लागएको छन्। यो राजा जयसिंह द्वारा डिजाईनको गएकोथियो। एक फ्रेंच लेखक 'दे बोयस'का अनुसार राजा जयसिंह आफू आफ्नो हाथहरूबाट यस यन्त्रहरूका मोमका मोडल तैयार गर्थे।
जयपुरको बसावट सहित नैं तत्कालीन महाराजा सवाई जयसिंह [द्वितीय]ले जन्तर-मन्तरको निर्माण कार्य शुरू गराए, महाराजा ज्योतिष शास्त्रमा दिलचस्पी राखथे अनि यसका ज्ञाता थिए। जन्तर-मन्तरलाई बननमा करीब ६ साल लगे अनि १७३४मा यो बनएर तैयार भयो। यसमा ग्रहहरूको चालको अध्ययन गर्नको लागि तमाम यन्त्र बने छन्। यो इमारत प्राचीन भारतको वैज्ञानिक उन्नतिको मिसाल हो।दिल्लीको जन्तर-मन्तर समरकंद [उज्बेकिस्तान]को वेधशालाबाट प्रेरित हो। मोहम्मद शाहका शासन कालमा हिन्दू अनि मुस्लिम खगोलशास्त्रीहरूमा ग्रहहरूको स्थितलाई लिकिर बहस छिड गई थियो। यसलाई खत्म गर्नको लागि सवाई जय सिंहले जन्तर-मन्तरको निर्माण गराए। राजा जयसिंहले भारतीय खगोलविज्ञानलाई यूरोपीय खगोलशास्त्रीहरूका विचारहरूबाट भन्दा पनि जोडयो। उनिका आफ्नो छोटेबाट शासन कालमा उनीहरूले खगोल विज्ञानमा आफ्नो जुन अमूल्य योगदान दियो हो उनीको लागि इतिहास सदा उनको ऋणी रहेगा।
- ग्रहहरूको गति नापनेको लागि यहाँ विभिन्न प्रकारका उपकरण लगाए गए छन्।
सम्राट यन्त्र
[सम्पादन गर्नुहोस्]यो सूर्यको सहायताबाट वक्त अनि ग्रहहरूको स्थितिको जानकारी दे्दछ।
मिस्र यन्त्र
[सम्पादन गर्नुहोस्]मिस्र यन्त्र वर्षका सबै भन्दा साना ओर सबै भन्दा ठूलो दिनलाई नाप सक्दछ।
राम यन्त्र अनि जय प्रकाश यन्त्र
[सम्पादन गर्नुहोस्]राम यन्त्र अनि जय प्रकाश यन्त्र खगोलीय पिंडहरूको गतिका बारेमा बताउँछ।राम यन्त्र गोलाकार बनेको छन्।
विस्तृत पठन
[सम्पादन गर्नुहोस्]- Articles on Jantar Mantar वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१५-०८-१५ मिति
- पिउँ डी एफमा वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००९-०२-०५ मिति
बडी ठूलो इमारतहरूबाट घिर जानेका कारण आज इनका अध्ययन सटीक नतीजे नदे पाउँछन्। दिल्ली सहित देशभरमा कुल पाँच वेधशालाहरू छन्- (बनारस, जयपुर , मथुरा अनि उज्जैन)मा मौजूद छन्, जसमा जयपुर जन्तर-मन्तरका यन्त्र नैं पूर्ण रूपले सही स्थितिमा छन्।
मथुराको वेधशाला १८५०का छेउछाउ नैं नष्ट हो चुगरेको थियो। यो दिल्लीमा जन आन्दोलनहरू /प्रदर्शनहरू/धरनहरूको एक जानी मानी जगह पनि हो।
हेर्नुहोस्
[सम्पादन गर्नुहोस्]
सन्दर्भ
[सम्पादन गर्नुहोस्]
बाहिरी सूत्र
[सम्पादन गर्नुहोस्]- Jantar Mantar - The Astronomical Observatories of Jai Singh II
- Observations on Jantar Mantar in New Delhi वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००८-१०-०५ मिति
निर्देशाङ्कहरू: २८°३७′३७.५९″उ॰ ७७°१२′५९.३२″पू॰ / २८.६२७१०८३°N ७७.२१६४७७८°E
