कालापानी

कालापानी
—  विवादित क्षेत्र  —
१८८० ई० को यस नक्शामा कालापानी क्षेत्र नेपालमा रहेको स्पष्ट पारेको छ
कालापानी कालापानी कालापानीको अवस्थिति
निर्देशाङ्क: ३०.२१४° उत्तर ८०.९८४° पूर्व / 30.214; 80.984
स्थिति	भारत द्वारा नियंत्रित नेपाल द्वारा दावा गरिएको क्षेत्र
स्थापित	अन्दाजी १८६५ ई०
संस्थापक	ब्रिटिश राज
सरकार
- प्रकार	सिमा सुरक्षा बल
- अङ्ग	इन्डो टिबेटन बोर्डर पुलिस
क्षेत्रफल
- जम्मा	३५ किमी२ (१३.५ वर्ग मी)
अधिकतम उचाईं	६,१८० मि (२०,२७६ फिट)
न्युनतम उचाईं	३,६५० मि (११,९७५ फिट)
जनसङ्ख्या
- जम्मा	५०–१००

कालापानी नेपालको सुदूरपश्चिम प्रदेशको दार्चुला जिल्लाको व्याँस गाउँपालिका अन्तर्गत पर्ने ३५ किमी को एउटा भौगोलिक क्षेत्र हो। यो क्षेत्र लिपुलेक भञ्ज्याङ र यो भन्दा पूर्वमा रहेको टिन्कर भञ्ज्याङको बीचको भूमि हो। यो क्षेत्र १९६२ ई ० देखि भारतको इन्डो टिबेटन बोर्डर पुलिस द्वारा अतिक्रमित छ। यो क्षेत्र नेपालको असहमतिका बीच भारतले आफ्नो सुरक्षा फौज तैनाथ गरेको छ। भारतले गरेको दावा अनुसार यो क्षेत्र भारतको उत्तराखण्ड प्रदेशको पिथौरागढ जिल्लामा पर्दछ।

इतिहास

भारतीय सेना द्वारा निर्मित मन्दिर र मन्दिर छेउ बाट बग्ने कृत्रिम खोल्सा जस्लाई तिल्सी (काली गंगा या कालापानी नदी) भनिनछ।

अङ्ग्रेजी संवत १८१६ मा नेपाल र इस्ट इन्डिया कम्पनीबीच भएको सुगौली सन्धीले नेपालको पश्चिम सीमा महाकाली नदीलाई बनाएको छ । महाकाली(काली) नदीभन्दा पश्चिममा भारतको उत्तराखण्ड राज्य पर्दछ । तर महाकालीको मुहानका बारेमा विवाद सिर्जना गरिएको छ ।
नेपाली भूभागमा भारतले सीमा सुरक्षा फौज तैनाथ गरेको र कृत्रिम नदी बनाएको ठाउँलाई कालापानी नाम दिइएको छ, जसको स्थानीय नाम तिल्सी हो ।
इस्ट इन्डिया कम्पनी र नेपाली पक्षबीच सहमतिमा जारी गरिएका नक्साहरूमा लिम्पियाधुराबाट उत्पत्ति हुने नदीलाई नै महाकाली (काली) नाम दिइएको छ र त्यसैलाई सीमा कायम गरिएको छ । कालापानी र लिम्पियाधुराको बीचमा कुटी, गुञ्जी र छाङरु गरी तीनवटा गाउँ पर्दछन् । ती गाउँको जनगणना, मालपोत संकलन र अरू दस्तावेजहरू पनि उपलब्ध छन्, जसले यो भूमि निर्विवाद रूपमा नेपालको हो भन्ने स्पष्ट हुन्छ । त्यसैले कालापानीभन्दा ३० किलोमिटर उत्तर पश्चिममा अवस्थित लिम्पियाधुराबाट यस नदीको उत्पत्ति हुने अडान नेपाली पक्षको रहँदै आएको छ ।

तर भारतले १९५० को दशकमा तिल्सी क्षेत्रमा आफ्नो सुरक्षा फौज तैनाथ गरी त्यही ठाउँलाई कालापानी नाम दिई महाकालीको उत्पत्तिस्थलका रूपमा समेत त्यहीँको एउटा सानो खोल्सालाई देखाउँदै आएको छ । वास्तविक महाकालीलाई कुटी याङ्दी भनी पछिल्ला भारतीय नक्साहरूमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ । ४०० km² को विवादित क्षेत्र ओगटेको छ। भारतले आफूले ओगटेको ७० वर्ष भइसकेकाले त्यस क्षेत्रलाई आफ्नो नक्साभित्र राख्नु स्वाभाविक अधिकार भएको दावी गरेको छ ।

विवाद सिर्जना गर्ने बुँदाहरू

• सुगौली सन्धिले भने अनुसार नेपाल र भारतको पश्चिमी सिमाना कुनै नदी हुनु पर्छ तर काली नदीको पूर्वी क्षेत्रलाई भारतले आफ्नो भन्दै नेपाल र भारतको सीमा कालापानी उपत्यकाको डाँडा (लिपु धुरा हिमाल)लाई निर्धारित गरेको छ।

• अङ्ग्रेजी सम्वत १८५० भन्दा पहिलाका नक्साहरुले नेपालको पश्चिमी सिमाना लिम्पियाधुरासम्म देखाई रहेको छ।

• अङ्ग्रेजी सम्वत १८५० पछिका नक्साहरुले नेपालको सिमाना लिपुलेख वा लिपुधुरा देखाई रहेको छ।

• अङ्ग्रेजी सम्वत १९२४ तिर प्रकाशित भएका नक्साहरुले पुरै कालापानी क्षेत्र भारतमा भएको देखाएको छ।

• नेपालको पुराना नक्साहरूमा कालापानी क्षेत्र नदेखाउनु दुर्भाग्यपूर्ण गल्ती।

• १९६१ ई० मा नेपाल-चीन सीमा सम्झौता गर्दा सीमा रेखा (स्तंभ न ० १) लीपुधुरा हिमालको डाँडा देखि शुरू गर्नु ठूलो गल्ती।

ग्यालरी

विभिन्न कालमा कालापानी

१८१९ ई० मा तयार पारेको यस नक्शामा काली नदीको मुहान लिम्पियाधुरामा देखाको छ। 

१८३४ को यस नक्शामा लिम्पियाधुरा नजिक अन्तराष्ट्रिय सीमा देखाइएको छ। 

१८५१ ई० को यस नक्शामा काली नदी कुमाउँ भित्र देखाको छ र सिमाना लिपुलेख तिर सरेको छ। 

१९०८ को यस नक्शामा त्रिदेशीय बिंदु लिपुलेख नै रहेको छ। 

१९२४ ई० को यस नक्शामा कुटी नदी लिम्पियाधुराबाट निस्केको, काली नदी लिपुलेख बाट र कालापानी क्षेत्र भारत भित्र रहेको देखाइएको छ। 

१९५५ ई ० मा संयुक्त राज्य अमेरिका द्वारा जारी गरिएको नक्शामा कालापानी भारतमा देखाइएको छ। 

कालापानी नेपालको सुदुरपश्चिम प्रदेशमा