कालो तित्रा

कालो तित्रा; Francolinus francolinus
संरक्षण स्थिति
	; कम चासोका (आइयुसिएन ३.१)
वैज्ञानिक वर्गीकरण
जगत:	जन्तु जगत
सङ्घ:	हाड भएका
वर्ग:	पंक्षी
गण:	Galliformes
कुल:	Phasianidae
उपकुल:	Perdicinae
वंश:	Francolinus
प्रजाति:	F. francolinus
वैज्ञानिक नाम
	Francolinus francolinus; (Linnaeus, 1766)

कालो तित्रा (वैज्ञानिक नाम:Francolinus francolinus) यसलाई अङ्ग्रेजीमा ब्ल्याक फ्रान्कोलिन (Black Francolin) भनिन्छ । कालो तित्रा ग्यालिफोर्मेस वर्गको फेजेन्ट परिवार फासियानिडेमा रहेको शिकार चरा हो। यो भारतको हरियाणा राज्यको राज्य चरा हो (स्थानीय रूपमा काला तीतर भनेर चिनिन्छ )। अजरबैजानी खानामा भुटेको कालो तित्रा खाइन्छ ।

वर्गीकरण

यसका ६ वटा मान्यता प्राप्त उप-प्रजातिहरू छन्:

१. एफ. एफ. फ्रान्कोलिनस ( लिनियस , सन् १७६६) – पश्चिमी कालो तित्रा - साइप्रस , दक्षिणी टर्कीदेखि इराक र इरानसम्म २. एफ. एफ. अराबिस्तानिकस ( जारुड्नी र हार्म्स, सन् १९१३) – इरानी कालो तित्रा – दक्षिणी इराक र पश्चिमी इरान ३. एफ. एफ. एशियाई ( बोनापार्ट , सन् १८५६) – भारतीय कालो तित्रा – उत्तरी भारत ४. एफ. एफ. हेन्रिसी (बोनापार्ट, सन् १८५६) - दक्षिण फारसी कालो तित्रा - दक्षिणी पाकिस्तानदेखि पश्चिमी भारतसम्म ५. एफ. एफ. बोगदानोवी (जारुद्नी, सन् १९०६) – दक्षिणी इरान र अफगानिस्तान देखि दक्षिणी पाकिस्तान ६. एफ. एफ. मेलानोनोटस ( ह्युम , सन् १८८८) - पूर्वी भारतदेखि सिक्किम र बंगलादेशसम्म

विवरण

कालो तित्राको लम्बाइ लगभग ३३ देखि ३६ सेन्टिमिटर (१३ देखि १४ इन्च) र तौल लगभग ४५३ ग्राम (१६ औंस) हुन्छ। भाले कालो रंगको हुन्छ जसको गालामा सेतो दाग, चेस्टनट कलर र फ्ल्याङ्कमा सेतो दागहरू हुन्छन्। पछाडि र पखेटाहरू सुनौलो खैरो रंगको छायाँले बनेका हुन्छन् जसमा उप-अन्तिम गहिरो पहेँलो रङ्गको धार र फिक्का किनारहरू हुन्छन्। गोलाकार पुच्छर साँघुरो सेतो वा खैरो बारहरू सहित कालो हुन्छ। खुट्टा र घाँटी रातो-खैरो देखि रातो हुन्छ। तित्राहरूमा सेतो दागको सीमा प्रजातिको दायरा भित्र धेरै फरक हुन्छ र पोथीहरूको रङ्गको गहिराइ पनि त्यस्तै फरक हुन्छ।

पोथी मुख्यतया खैरो रङ्गको हुन्छ, तर यसको घाँटीको पछाडिको भाग छातीको छाला जस्तो हुन्छ। टाउको खैरो आँखाको बाहिरी भाग, खैरो मुकुट र कालो घाँटीले घुमेको हुन्छ। भाले जस्तै माथिल्लो प्वाँख, पखेटा र पुच्छर तर कालो भागलाई धब्बादार खैरोले प्रतिस्थापन गरिएको हुन्छ र तल्लो ढाड र पुच्छरमा खैरो बारहरू चौडा हुन्छन्। पोथीको गालामा दाग नभएको र रङ्गलाई पछाडी धब्बाले प्रतिस्थापन गर्दछ। टाउको र मुनिको भाग मूर्ख हुन्छ जहाँ भाले कालो देखिन्छ। दुम र माथिल्लो पुच्छरको आवरण हल्का खैरो हुन्छ।

समान प्रजातिहरू: खैरो तित्राको शरीर खैरो-खैरो र छाला रङ्गको हुन्छ, कालो घाँटीको सट्टा छाला रङ्ग हुन्छ, र खैरो रङ्गको अभाव हुन्छ।

आवाज

कालो तित्राको आवाज, जसलाई "क्लिक गाला-गाला-चीरकिक", "किक-किक-किक" वा "क्वी-क्वी-क्वी" भनेर वर्णन गरिएको छ, बिहान र साँझ र प्रजनन मौसममा लगभग दिनभरि सुन्न सकिन्छ। भाले माटोको ढिस्को, बाँध, ढुङ्गा वा होचो रूखको हाँगामा उभिएर कराउँछ र चाँडै नै सबै दिशाबाट जवाफ दिने अन्य चराहरू पनि यसमा सामेल हुन्छन्।

वितरण र बासस्थान

कालो तित्राहरू दक्षिण-पूर्वी टर्कीदेखि पूर्वतिर इरान हुँदै दक्षिणपश्चिम तुर्कमेनिस्तान र उत्तरपूर्वी भारत र बंगलादेशको पञ्चगढको काजीपारासम्मका बासिन्दा प्रजननकर्ता हुन्। यस प्रजातिको दायरा पहिले धेरै व्यापक थियो, तर अत्यधिक शिकारले यसको वितरण र संख्या घटाएको छ। खण्डित जनसंख्या यसको दायराको पश्चिमी भागमा पाइन्छ।

सन् १९६१ मा दक्षिणपश्चिमी लुइसियानाको क्याल्कासियु र क्यामरून पेरिसमा कालो तित्राहरू परिचय गराइएको थियो। दक्षिण फ्लोरिडामा पनि थप भेटिएका छन्। अन्यत्र, कालो तित्राहरू गुआम र हवाईयन टापुहरूमा भेटिएको छ।

यि चराहरू झाडीयुक्त बासस्थानमा पाइन्छन् जहाँ प्रशस्त खेती गरिएका बालीहरू प्रशस्त मात्रामा अग्ला हुन्छन् जसले आश्रय प्रदान गर्दछन् र तल खुला हुन्छन् जसले भाग्ने बाटो र सजिलो यात्रा प्रदान गर्दछ। तिनीहरू बाक्लो वनस्पतिको क्षेत्रहरू मन पराउँछन्, सामान्यतया पानीको नजिक। तिनीहरू बन कुखुरा होइनन् तर घाँसे मैदानसँग सम्बन्धित झाडी र वन किनारहरूमा बारम्बार जान्छन्। तिनीहरू च्याखुराहरू भन्दा पानीसँग बढी नजिक र सुख्खा क्षेत्रहरूमा सम्बन्धित देखिन्छन्।

व्यवहार

कालो तित्रा केवल विचलित हुँदा मात्र उड्छ। यसको उडान तीत्राको जस्तै विस्फोटक हुन्छ, तर यो नदेखिने गरी घस्रन रुचाउँछ। उडान छोटो र सीधा हुन्छ, गोलाकार पखेटाहरूमा चिप्लिनेहरू द्वारा विराम चिन्ह लगाउँछ।

प्रजनन

कालो तित्राहरू एकपत्नी हुन्छन्। तिनीहरू सामान्यतया फाल्गुनको अन्त्यदेखि जेष्ठ महिनासम्म अग्लो घाँसे मैदानमा गुँड बनाउँछन्। भाले चट्टान वा होचो रूखमा उभिएको देख्न सकिन्छ जसले आफ्नो असाधारण कराउने आवाजले ध्यान आकर्षित गर्छ। यो चैत्रमा दिनभरि, गुँड बनाउने क्रममा सुन्न सकिन्छ र फाल्गुन र जेष्ठ महिनामा साथै गर्मी महिनाहरूमा कम लगातार सुन्न सकिन्छ। दुवै आमाबाबुले बच्चाहरू अण्डाबाट निस्केपछि हेरचाह गर्छन्। बच्चाहरू आफ्नो पहिलो जाडोभरि आमाबाबुसँगै बस्छन्। सबैभन्दा सम्भावित प्रजनन स्थानहरू गौचरन, घाँसे मैदानहरू, खेती गरिएका बालीहरू मुनिका झाडीदार वनस्पति क्षेत्रहरू। प्रजनन मौसममा तिनीहरूको ठूलो स्वर हुन्छ। प्रजनन मौसममा भालेहरू पनि आक्रामक हुन सक्छन्, पोथिको लागि प्रशस्त ढाक्ने र भाग्ने बाटोहरू छन् भनी सुनिश्चित गर्नुहोस् र उसलाई छुट्टै राख्नु आवश्यक हुन सक्छ र प्रजननको लागि मात्र सीमित पहुँच दिनु आवश्यक हुन्छ। तिनीहरू सामान्यतया जंगलमा एकपत्नी हुन्छन्।

पंक्षीपालनमा प्रति चिड़ियाखाना एउटा मात्र जोडी राख्नु राम्रो हुन्छ। राम्रोसँग बनाइएको चिड़ियाखानाहरु कम वरपरको बोझ भएका प्रजननको लागि उत्तम हुन्छन्। तिनीहरू जाडोमा धेरै प्रतिरोधी हुन्छन्, तर दायरामा निर्भर गर्दै माघको अन्त्यदेखि सेप्टेम्बरसम्म सबैभन्दा चिसो महिनाहरूमा सधैं केही आश्रय प्रदान गर्छन्। सामान्य गुँडको आकार १० देखि १४ अण्डाहरू बीच हुन्छ र पोथिले मात्र ओथार्ने गर्छ। अण्डाहरू सेतो दाग भएका जैतुन वा फिक्का खैरो रङ्गका हुन्छन्। ओथार्ने अवधि १८ देखि १९ दिन हुन्छ, प्रजनन मौसम फाल्गुन देखि असारसम्म हुन्छ र चल्लाहरू चैत्रदेखि सम्म आश्विनसम्म देखा पर्छन्।

खाना

यी चराहरूले जमिनमा वनस्पति सामग्री र अन्न, घाँसको बीउ, झरेका जामुन, मुना, कन्द, धमिरा र कमिला लगायतका साना अकशेरुकी जनावरहरूको लागि चरन खोज्छन्। पशुपालनमा तिनीहरूले साना खाने कीरा र मोम कीरा खान्छन्, तर चल्लाहरूलाई खुवाउँदा सावधानी अपनाउनुपर्छ किनभने तिनीहरू औंला टिप्ने सम्भावना बढी हुन्छ।