सामग्रीमा जानुहोस्

मयूर

विकिपिडिया, एक स्वतन्त्र विश्वकोशबाट

मयूर
भारतीय नीलो भाले मयूर (पछाडि) र पोथी मयूर (अगाडि)
वैज्ञानिक वर्गीकरण
जगत:
जन्तु जगत
सङ्घ:
वर्ग:
गण:
कुल:
उपकुल:
वंश:
Pavo पाभो
लिन्नेअस, १७५८
Species

Pavo cristatus
Pavo muticus

नेपालको चिडियाघरमा रहेको मयूर
अराभथ कासारागडमा मयूरको अण्डा

मयूर (अङ्ग्रेजी: Peafowl)

मयुर पाभोनिने उपपरिवार अन्तर्गतका तीन प्रजातिका चराहरूको सामूहिक नाम हो । यी मध्ये दुई - भारतीय उपमहाद्वीपमा पाइने निलो मयूर र दक्षिणपूर्व एशियामा पाइने हरियो मयूर - एसियामा पाइन्छन् । तेस्रो प्रजाति कंगो मयूर हो , जुन अफ्रिकाको कंगो बेसिनमा पाइन्छ । मयूरको वैज्ञानिक नाम पाभो क्रिस्टाटस हो।

"मयूर" शब्द सामान्यतया दुवै लिङ्गीहरूलाई जनाउन प्रयोग गरिन्छ, जसको अर्थ भाले र पोथी दुवै चराहरू हुन्। प्राविधिक रूपमा, भाले मात्र मयूर हुन्। पोथीहरू मोर हुन्, र सँगै, तिनीहरूलाई मयुर भनिन्छ ।

विवरण

मयूरहरू प्रायः खुला जंगलमा जंगली चराको रूपमा बस्छन्। नीलो मयूर भारत र श्रीलंकाको राष्ट्रिय चरा हो । भालेको पुच्छर सुन्दर र रंगीन रौं भएको हुन्छ जुन उसले फैलाएर नाच्दै उसलाई प्रेम गर्छ, विशेष गरी वसन्त र वर्षाको समयमा। मयूर एक लजालु चरा हो जसले एकान्तमा मात्र मिलन गर्छ। पोथी मयूरलाई मोर भनिन्छ। जाभानीज मयूर हरियो रंगको हुन्छ।

वर्षायाममा, जब आकाशमा कालो बादलले ढाक्छ, तब यो चरा पखेटा फैलाएर नाच्छ(जुन समयमा यिनीहरूको प्रजनन प्रक्रिया शुरु हुन्छ) पोथीलाई फकाउनको लागि खोलेर नाच्दछ। यो हीरा जडित शाही पोशाक लगाएको जस्तो देखिन्छ; त्यसैले मयूरलाई चराहरूको राजा भनिन्छ। चराहरूको राजा भएकोले, प्रकृतिले यसको टाउकोमा मुकुट जस्तो शिखर राखेको छ। मयूरको अद्भुत सुन्दरताका कारण भारत सरकारले २६ जनवरी १९६३ मा यसलाई राष्ट्रिय चरा घोषणा गरेको थियो। म्यानमारको राष्ट्रिय चरा पनि मयूर हो। 'फासियानिडे' परिवारको सदस्य मयूरको वैज्ञानिक नाम 'पाभो क्रिस्टाटस' हो। अंग्रेजीमा यसलाई 'ब्लू पीफाउल' वा 'पीकक' भनिन्छ। संस्कृत भाषामा यसलाई मयुर भनिन्छ। भारत र श्रीलंकामा मयूर प्रशस्त मात्रामा पाइन्छ। मयूर मूल रूपमा जंगली चरा हो, तर खानाको खोजीले प्रायः यसलाई मानव बस्तीमा पुर्‍याउँछ।

मयूर सुरुदेखि नै मानिसको आकर्षणको केन्द्र रहँदै आएको छ। धेरै धार्मिक कथाहरूमा मयूरलाई उच्च स्थान दिइएको छ। हिन्दू धर्ममा मयूर मार्नु र खानु महापाप मानिन्छ। भगवान कृष्णको मुकुटमा रहेको मयूरको प्वाँखले यस चराको महत्त्वलाई दर्शाउँछ। महाकवि कालिदासले आफ्नो महाकाव्य मेघदूतमा मयूरलाई राष्ट्रिय चराभन्दा उच्च स्थान दिएका छन्। राजा-महाराजाहरूले पनि मयूरलाई धेरै मन पराएका छन्। प्रसिद्ध सम्राट चन्द्रगुप्त मौर्यको राज्यकालमा प्रचलनमा रहेका सिक्काहरूको एकातिर मयूर थियो। मुगल सम्राट शाहजहाँ बस्ने सिंहासनको संरचना मयूरको जस्तो थियो। दुई मयूरको बीचमा राजाको सिंहासन थियो र उनको पछाडि पखेटा फैलाएका मयूरहरू थिए। हीरा र पन्ना जडित यो सिंहासनलाई 'तख्त-ए-तौस' नाम दिइएको थियो। अरबी भाषामा मयूरलाई 'तौस' भनिन्छ।

भाले मयूरको लम्बाइ लगभग २१५ सेन्टिमिटर र उचाइ लगभग ५० सेन्टिमिटर हुन्छ। पोथी मयूरको लम्बाइ लगभग ९५ सेन्टिमिटर मात्र हुन्छ। भाले र पोथी मयूर चिन्न धेरै सजिलो छ। भालेको टाउकोमा ठूलो जुरो हुन्छ भने पोथीको टाउकोमा सानो जुरो हुन्छ। भाले मयूरको छोटो पुच्छरमा लामो र सजावटी प्वाँखहरूको गुच्छा हुन्छ। मयूरका यी प्वाँखहरूको संख्या लगभग १५० हुन्छ। पोथी चराको यी सजावटी प्वाँखहरू हुँदैनन्। वर्षायाममा, जब मयूर पूर्ण खुशीले नाच्छ, त्यसको केही प्वाँख भाँचिन्छ। जे भए पनि, वर्षमा एक पटक साउन भदौ तिर मयूरका सबै प्वाँखहरू झर्छन्। गर्मी आउनुभन्दा पहिले नै यी प्वाँखहरू फेरि उम्रन्छन्। मयूर मुख्यतया नीलो रंगमा पाइन्छ, तर यो सेतो, हरियो र बैजनी रंगमा पनि पाइन्छ। यसको उमेर २५ देखि ३० वर्ष सम्म हुन्छ। मयुरले गुँड बनाउँदैन, यसले जमिनमा सुरक्षित ठाउँमा अण्डा पार्छ। मयूरको दौडने गति १६ किमी/घण्टा हुन्छ।

मयूरको बारेमा वाक्यहरू -

नेपालका तराईका जङ्गल तथा पहाडका केही जङ्गलहरूमा मयुर पाइन्छन्।

मयूर भारतको राष्ट्रिय चरा हो जुन भारतभरि पाइन्छ।

जन्मदेखि नै मयूरको टाउकोमा एउटा जुरो हुन्छ, जसका कारण यसलाई चराहरूको राजा पनि भनिन्छ।

मयूर लगभग २० देखि २५ वर्ष बाँच्छ।

मयूर आफ्नो खुट्टाको कारणले पौडिन सक्दैन।


मयूर भारतीय सभ्यता र संस्कृतिसँग सम्बन्धित छ। डिज्ने एनिमल किङडम(Disney's Animal Kingdom)मा भएको पोथी मयूरको एक चलचित्र।

ब्रास रथमा मयूर, सियरसोल राजबारी, पश्चिम बंगाल, भारत

यो पनि हेर्नुहोस्

[सम्पादन गर्नुहोस्]

सन्दर्भ सामग्रीहरू

[सम्पादन गर्नुहोस्]

बाह्य कडीहरू

[सम्पादन गर्नुहोस्]