रघुवंशम्

यो लेख हिन्दीबाट अनुवाद गरिएको हो। यहाँ क्लिक गरेर यस लेखमा रहेका त्रुटिहरु सुधार्न सक्नुहुन्छ।

रघुवंशम् संस्कृत भाषाका महाकवि कालिदास द्वारा रघुवंशमाथि रचिएको काव्य हो। यो संस्कृत भाषामा लेखिएको छ। यस महाकाव्यमा उन्नाइस सर्गहरूमा रघुका कुलमा उत्पन्न बीस राजाहरूको एक्काइस प्रकारका छन्दहरूको प्रयोग गर्दै वर्णन गरिएको छ। यसमा दीलिप, रघु, दशरथ, राम, कुश, र अतिथिको विशेष वर्णन गरिएको छ। ती सबै समाजमा आदर्श स्थापित गर्नमा सफल भए। रामको यसमा विषद वर्णन गरिएको छ। उन्नाइसमध्ये छः सर्ग उनीसित नैं सम्बन्धित छन्।

आदिकवि वाल्मीकिले रामलाई नायक बनाएर आफ्नो रामायण रचे, जसको अनुसरण विश्वका धेरै कविहरु र लेखकहरूले आ-आफ्ना भाषामा गरे र रामको कथालाई आ-आफ्नो ढङ्गले प्रस्तुत गरे। कालिदासले यद्यपि रामको कथा रचे परन्तु यस कथामा उनले कुनै एक पात्रलाई नायकका रूपमा देखाएनन्। उनले आफ्नो कृति ‘रघुवंशम्’मा पूरा रघुवंशको कथा रचे, जो दिलीपदेखि आरम्भ हुन्छ र अग्निवर्णमा समाप्त हुन्छ। अग्निवर्णका मरणोपरान्त त्यसकी गर्भवती पत्नीका राज्यभिषेकका उपरान्त यस महाकाव्यको इतिश्री हुन्छ।

परिचय

‘रघुवंश’को कथालाई कालिदासले १९ सर्गहरुमा बाँडेकाछन् जसमा राजा दिलीप, रघु, अज, दशरथ, राम, लव, कुश, अतिथि तथा पछिका बीस रघुवंशी राजाहरुको कथा गूँथिएका छन्। यस वंशको पतन त्यसको अन्तिम राजा अग्निवर्णका विलासिताको अतिका कारण हुन्छ र यहीं यस कृतिको इति पनि हुन्छ। यस कथाका माध्यमले कवि कालिदासले राजाका चरित्र, आदर्श तथा राजधर्म जस्तै विषयहरूको अति सुन्दर वर्णन गरेकाछन्। भारतका इतिहासमा सूर्यवंशका यस अध्यायको त्यो अंश पनि छ जसमा एकातिर यो संदेश छ कि राजधर्मको निर्वाह गर्ने राजाको कीर्ति र यश देश भरमा फैलिन्छ, अनि अर्को पटि चरित्रहीन राजाका कारण अपयश अनि वंश-पतन निश्चित छ, चाहे त्यो कुनै पनि उच्च वंशको वंशज नैं किन न होस्!

समालोचकहरूले कालिदासको सर्वश्रेष्ठ महाकाव्य 'रघुवंश'लाई मानेको छ। आदिदेखि अन्तसम्म यसमा निपुण कविको विलक्षण कौशल व्यक्त हुन्छ। दिलीप र सुदक्षिणाका तपोमय जीवनदेखि प्रारम्भ यस काव्यमा क्रमश: रघुवंशी राजाहरूको वदान्यता, वीरता, त्याग र तपको एकका पछि एक कथा उद्घाटित हुन्छ र काव्यको समाप्ति कामुक अग्निवर्णको विलासिता र तिनको अवसानदेखि हुन्छ। दिलीप र सुदक्षिणाको तप:पूत आचरण, वरतन्तुका शिष्य कौत्स र रघुको संवाद, इंदुमती स्वयंवर, अजविलाप, राम र सीताको विमानयात्रा, निर्वासित सीताको तेजस्विता, संगमवर्णन, अयोध्या नगरीको शून्यता आदिको चित्र एकका पछि एक उभरतिन्छ र पाठक विमुग्ध बनाएको भयो मनोयोगदेखि उनको देखतिन्छ। अनेक कथानकहरूको एकत्रीकरण भएमा पनि यस महाकाव्यमा कविले तिनको एक अर्कासित एक प्रकार समन्वय गरिदिएका छन् जसदेखि उनमा स्वाभाविक प्रवाहको सञ्चार भएको छ। 'रघुवंश'का अनेक नृपतिहरूको यस ज्योतित नक्षत्रमालामा कविले आदिकवि वाल्मीकिका महिमाशाली रामलाई तेजस्विता र गरिमा प्रदानको छ। वर्णनहरूको सजीवता, आगत प्रसर्गहरूको स्वाभाविकता, शैलीको माधुर्य तथा भाव र भाषाको दृष्टिले 'रघुवंश' संस्कृतमहाकाव्यहरूमा अनुपम छ।

रघुवंश महाकाव्यको शैली क्लिष्ट अथवा कृत्रिम छैन, सरल र प्रसादगुणमयी छ। अलङ्कारहरूको सुरुचिपूर्ण प्रयोग स्वाभाविक एवं सहज सुन्दर छ। चुनिएका केही शब्दहरूमा वर्ण्य विषयको सुन्दर झाँकी देखिानेका साथ कविले 'रघुवंश'का तेह्रवहरु सर्गमा इष्ट वस्तुका सौन्दर्यको पराकाष्ठा देखिलाने अद्भुत युक्तिको आश्रय लिया छ। गंगा र यमुनाका संगम की, तिनको मिश्रित जलका प्रवाहको छटाको वर्णन गर्दै समय एकका पछि एक उपमाहरूको शृङ्खला उपस्थित गर्दै अन्तमा कविले शिवका शरीरका साथ-साथ त्यसको शोभाको उपमा दिए छ र यस प्रकार सौन्दर्यलाई सीमादेखि निकालेर अनंतका हाथहरु सुँम्प् दिए-

हे निर्दोष अंगोंवाली सीते, यमुनाको तरङ्गहरुदेखि मिले भए गङ्गाका यस प्रवाहलाई जरा देखो त सही, जो कहीं कृष्णा सर्पहरुदेखि अलंकृत र कहीं भस्मांगरागदेखि मंडित भगवान्‌ शिवका शरीरका समान सुन्दर प्रतीत हुँदैछ

कालिदास मुख्यत: कोमल र रमणीय भावहरुका अभिव्यंजक कवि छ। यसै कारण प्रकृतिको कोमल, मनोरम र मधुर पक्ष तिनको यस कृतिमा पनि अंकित भएको छ।

रघुवंश काव्यका आरम्भमा महाकविले रघुकुलका राजाहरूको महत्त्व एवं तिनको योग्यताको वर्णन गर्नका बहाने प्राणीमात्रका लागि कति नैं प्रकारका रमणीय उपदेश दिएका छन्। रघुवंश काव्यमा कालिदासले रघुवंशी राजाहरूलाई निमित्त बनाएर उदारचरित पुरुषहरूको स्वभाव पाठकहरुका सम्मुख राकेका छन्। रघुवंशी राजाहरूको संक्षेपमा वर्णन जान्न छ भनें रघुवंशका केवल एक श्लोकमा त्यसको परिणति यस प्रकार छ-

शैशवेऽभ्यस्तविद्यानां यौवने विषयैषिणाम्।

वार्धके मुनिवृत्तीनां योगेनानन्ते तनुत्यजाम्।।

(बाल्यकालमा विद्याध्यन गर्ने, यौवनमा सांसारिक भोग भोगने भएका, बुढापेमा मुनिहरुका समान रहने भएकाअनि अन्तमा योगका द्वारा शरीरको त्याग गर्ने (राजाहरूको वर्णन गरता हूँ))

रघुवंशको कथा

‘रघुवंश’को कथा दिलीप र तिनकी पत्नी सुदक्षिणाका ऋषि वशिष्ठका आश्रममा प्रवेशदेखि प्रारम्भ हुन्छ। राजा दिलीप धनवान, गुणवान, बुद्धिमान र बलवान छ, साथै धर्मपरायण पनि। ती प्रत्येक प्रकारदेखि सम्पन्न छन् परन्तु कमी छ भनेंसन्तान गरे सन्तान प्राप्तिको आशीर्वाद पानका लागि दिलीपलाई गोमाता नंदिनीको सेवा गर्नका लागि भनिन्छ। रोजको प्रकार नंदिनी जंगलमा विचर रहेको छर दिलीप पनि त्यसको रखवालीका लागि साथ चल्दछन्। इतनमा एक सिंह नंदिनीलोई आफ्नो भोजन बनाउनु चाहन्छ। दिलीप आफ्नो आपलाई अर्पित गर्न सिंहदेखि प्रार्थना गर्दछन् कि तिनलाई त्यो आफ्नो आहार बनाये। सिंह प्रार्थना स्वीकार गर्न लिन्छ र तिनलाई मारनका लागि झपट्दछ। यस छलांगका साथै सिंह ओझल हुन जान्छ। तब नन्दिनी बता्दछ कि त्यसैले दिलीपको परीक्षा लिनको लागि यो मायाजाल रचेका थिए। नंदिनी दिलीपको सेवादेखि प्रसन्न भएर पुत्र प्राप्तिको आशीर्वाद दिन्छ। राजा दिलीप र सुदक्षिणा नंदिनीको दूध ग्रहण गर्दछन् र तिनलाई पुत्र रत्नको प्राप्ति हुन्छ। यस गुणवान पुत्रको नाम रघु राखिन्छ जसका पराक्रमका कारण नैं यस वंशलाई रघुवंशका नामले जानिन्छ।

रघुका पराक्रमको वर्णन कालिदासले विस्तारपूर्वक आफ्नो ग्रन्थ ‘रघुवंश’मा गरेकोछ। अश्वमेध यज्ञका घोडेलाई चुरानमा उनले इन्द्रदेखि युद्ध गरे र त्यसलाई छुडाकर लाया थियो। उनले विश्वजीत यज्ञ सम्पन्न गरेर आफ्नो सारा धन दान गरिदिएको थियो। जब तिनको नजिक केही पनि धन छैन रह्यो, त एक दिन ऋषिपुत्र कौत्सले आकर उनीसित १४ गरोड स्वर्ण मुद्राहरु मांगी ताकि ती आफ्नो गुरु दक्षिणा दे सकुन्। रघुले यस ब्राह्मणलाई संतुष्ट गर्नका लागि कुबेरमा चढाई गर्ने मन बनाए। यो सूचना पाएर कुबेर घबराया र आफू नैं तिनको खजाना भर दिए। रघुले सारा खजाना ब्राह्मणका हभएका गरिदिए; परन्तु त्यस ब्राह्मणपुत्रले केवल १४ करोड मुद्राहरु नैं स्वीकारी।

रघुका पुत्र अज पनि बडे पराक्रमी भए। उनले विदर्भको राजकुमारी इंदुमतिका स्वयंवरमा जाएर तिनलाई आफ्नो पत्नी बनाए। कालिदासले यस स्वयंवरको सुन्दर वर्णन ‘रघुवंश’मा गरेकोछ। रघुले अजको राज-कौशल देखेर आफ्नो सिंहासन तिनलाई सुँम्प् दिए र वानप्रस्थ लियो। रघुको प्रकार अज पनि एक कुशल राजा बनेका। ती आफ्नो पत्नी इन्दुमतिसित धेरै प्रेम गरिन्थ्यो। एक पल्ट नारदजी प्रसन्नचित्त आफ्नो वीणा लागि आकाशमा विचर रहोस् थिए। संयोगवश तिनको विणाको एक फूल टूटा र बगीचेमा सैर गर्न रही रानी इंदुमतिका सिरमा गिरा जसदेखि तिनको मृत्यु हो गई। राजा अज इंदुमतिका वियोगमा विह्वल भए र अन्तमा जल-समाधि ले ली।

कालिदासले ‘रघुवंश’का आठ सर्गहरूमा दिलीप, रघु र अजको जीवनीमा प्रकाश डाला। पछि उनले दशरथ, राम, लव र कुशको कथाको वर्णन आठ सर्गहरूमा गरे। जब राम लंकादेखि लौट रहोस् थिए, तब पुष्प विमानमा बैठी सीतालाई दण्डकारण्य तथा पंचवटीका ती स्थानहरूलाई देखिा रहोस् थिए जहाँ उनले सीताको खोजको थियो। यसको बडा नैं सुन्दर एवं मार्मिक दृष्टान्त कालिदासले ‘रघुवंश’का तेह्रवहरु सर्गमा गरेकोछ। यस सर्गदेखि थाह लाग्छ कि कालिदासको भौगोलिक जानकारी कति गहन थियो।

अयोध्याको पूर्व ख्याति र वर्तमान स्थितिको वर्णन कुशका स्वप्नका माध्यमदेखि कविले बडी कुशलतादेखि सोह्रवहरु सर्गमा गरेकोछ। अन्तिम सर्गमा रघुवंशका अन्तिम राजा अग्निवर्णका भोग-विलासको चित्रण गरिएको छ। राजाका दम्भको पराकाष्ठा यो छ कि जनता जब राजाका दर्शनका लागि आउँछ त अग्निवर्ण आफ्नो पैर खिडकीका बाहिर पसार दिन्छ। जनताका अनादरको परिणाम राज्यको पतन हुन्छ र यस प्रकार एक प्रतापी वंशको इति पनि हुन जान्छ।

रामायण र रघुवंश

कालिदास जानन्थे कि रामको कथाको उत्कर्ष वाल्मिकिको रामायणदेखि भएको थियो र त्यसको पछि जो पनि लिखा जानेछ त्यसका जूठन नैं हुनेछ। यसै कारण उनले आफ्नो काव्यमा रामलाई नायक बनाउने बद्ला रघुवंशलाई नैं कथानायकका रूपमा प्रस्तुत गरे; जसमा सबै पात्रहरूको आफ्नो-आफ्नो भूमिका रही - अपन-आफ्नो चरित्रका आधारमा....केही उत्कर्ष त केही घटिए रघुवंशको नाम तिनको पराक्रमी र आदर्श राजाहरुका नामले नैं चलता रह्नेछ।

वाल्मीकि रामायणका अनुसार इक्ष्वाकु वंशको पूर्ण वंशावली

माथिोक्त जानकारी कालिदासका महाकाव्य रघुवंशका अनुसार छ किन्तु रघुवंश नाम पडनेका पहिला यस वंशको नाम इक्ष्वाकु वंश थियो। वाल्मीकि रामायणका अनुसार इक्ष्वाकु वंशको पूर्ण वंशावली यस प्रकार छ -

"आदि रूप ब्रह्मा जीदेखि मरीचिको जन्म भयो। मरीचिका पुत्र कश्यप हुये। कश्यपका विवस्वान र विवस्वानका वैवस्वतमनु हुये। वैवस्वतमनुका पुत्र इक्ष्वाकु हुये। इक्ष्वाकुले अयोध्यालाई आफ्नो राजधानी बनाए र यस प्रकार इक्ष्वाकु कुलको स्थापना गरे इक्ष्वाकुका पुत्र कुक्षि हुये। कुक्षिका पुत्रको नाम विकुक्षि थियो। विकुक्षिका पुत्र बाण र बाणका पुत्र अनरण्य हुये। अनरण्यदेखि पृथु र पृथु र पृथुदेखि त्रिशंकुको जन्म भयो। त्रिशंकुका पुत्र धुन्धुमार हुये। धुन्धुमारका पुत्रको नाम युवनाश्व थियो। युवनाश्वका पुत्र मान्धाता हुये र मान्धातादेखि सुसन्धिको जन्म भयो। सुसन्धिका दुइ पुत्र हुये - ध्रुवसन्धि एवं प्रसेनजित। ध्रुवसन्धिका पुत्र भरत हुये। भरतका पुत्र असित हुये र असितका पुत्र सगर हुये। सगरका पुत्रको नाम असमंज थियो। असमंजका पुत्र अंशुमान तथा अंशुमानका पुत्र दिलीप हुये। दिलीपका पुत्र भगीरथ हुये, यिनैं भगीरथले आफ्नो तपोबलदेखि गङ्गालाई पृथ्वीमा लाए भगीरथका पुत्र ककुत्स्थ र ककुत्स्थका पुत्र रघु हुये। रघुका अत्यन्त तेजस्वी र पराक्रमी नरेश हुनको कारण तिनको पछि यस वंशको नाम रघुवंश भयो। रघुका पुत्र प्रवृद्ध हुये जो एक शापका कारण राक्षस हो गये थिए, यिनको अर्को नाम कल्माषपाद थियो। प्रवृद्धका पुत्र शंखण र शंखणका पुत्र सुदर्शन हुये। सुदर्शनका पुत्रको नाम अग्निवर्ण थियो। अग्निवर्णका पुत्र शीघ्रग र शीघ्रगका पुत्र मरु हुये। मरुका पुत्र प्रशुश्रुक र प्रशुश्रुकका पुत्र अम्बरीष हुये। अम्बरीषका पुत्रको नाम नहुष थियो। नहुषका पुत्र ययाति र ययातिका पुत्र नाभाग हुये। नाभागका पुत्रको नाम अज थियो। अजका पुत्र दशरथ हुये र दशरथका चार पुत्र रामचन्द्र, भरत, लक्ष्मण र शत्रघ्न हुये।"

माथिोक्त वर्णन वाल्मीकि रामायणमा रामका विवाह प्रसंगदेखि उद्धृत गरिएको छ।

रघुवंशमा प्रयुक्त छन्द

इस महाकाव्यमा २१ प्रकारका छन्दहरूको प्रयोग भएकोछ

अनुष्टुप, इन्द्रवज्रा, उपजाति, उपेन्द्रवज्रा, औपच्छन्दसिक, तोटक, द्रुतविलम्बित, पुष्पिताग्रा, प्रहर्षिणी, मञ्जुभाषिणी, मत्तमयूर, मन्दाक्रान्ता, मालिनी, रथोद्धता, वांशस्थ, वसन्ततिलका, वैतालीय, शार्दूलविकृडित, शालिनी, स्वागता, हरिणी ।