रघुवंश
रघुवंश वा रघुकुल पौराणिक क्षत्रिय राजवंश मानिन्छ । सूर्यवंशी राजा रघुबाट उत्पत्ति भएका राजाहरूलाई रघुवंशी मानिन्छ । कालिदास रचित रघुवंशम्मा रघुवंशको वंशवृक्ष बनाइनुका साथै विस्तृत वर्णन गरिएको छ । रघुवंशम्मा दिलीप, रघु, दशरथ, राम, कुश र अतिथिको विशेष वर्णन गरिएको छ।
आदिकवि वाल्मीकिले रामलाई नायक बनाएर आफ्नो रामायण रचे, जसको अनुसरण विश्वका धेरै कविहरु र लेखकहरूले आ-आफ्ना भाषामा गरे र रामको कथालाई आ-आफ्नो ढङ्गले प्रस्तुत गरे। कालिदासले यद्यपि रामको कथा रचे परन्तु यस कथामा उनले कुनै एक पात्रलाई नायकका रूपमा देखाएनन्। उनले आफ्नो कृति ‘रघुवंश’मा पूरा वंशको कथा रचे, जो दिलीपदेखि आरम्भ हुन्छ र अग्निवर्णमा समाप्त हुन्छ। अग्निवर्णका मरणोपरान्त त्यसकी गर्भवती पत्नीका राज्यभिषेकका उपरान्त यस महाकाव्यको इतिश्री हुन्छ।
रघुवंशको कथा
[सम्पादन गर्नुहोस्]‘रघुवंश’को कथा दिलीप र तिनकी पत्नी सुदक्षिणाका ऋषि वशिष्ठका आश्रममा प्रवेशदेखि प्रारम्भ हुन्छ। राजा दिलीप धनवान, गुणवान, बुद्धिमान र बलवान छ, साथै धर्मपरायण पनि। ती प्रत्येक प्रकारदेखि सम्पन्न छन् परन्तु कमी छ भनेंसन्तान गरे सन्तान प्राप्तिको आशीर्वाद पानका लागि दिलीपलाई गोमाता नंदिनीको सेवा गर्नका लागि भनिन्छ। रोजको प्रकार नंदिनी जंगलमा विचर रहेको छर दिलीप पनि त्यसको रखवालीका लागि साथ चल्दछन्। इतनमा एक सिंह नंदिनीलोई आफ्नो भोजन बनाउनु चाहन्छ। दिलीप आफ्नो आपलाई अर्पित गर्न सिंहदेखि प्रार्थना गर्दछन् कि तिनलाई त्यो आफ्नो आहार बनाये। सिंह प्रार्थना स्वीकार गर्न लिन्छ र तिनलाई मारनका लागि झपट्दछ। यस छलांगका साथै सिंह ओझल हुन जान्छ। तब नन्दिनी बता्दछ कि त्यसैले दिलीपको परीक्षा लिनको लागि यो मायाजाल रचेका थिए। नंदिनी दिलीपको सेवादेखि प्रसन्न भएर पुत्र प्राप्तिको आशीर्वाद दिन्छ। राजा दिलीप र सुदक्षिणा नंदिनीको दूध ग्रहण गर्दछन् र तिनलाई पुत्र रत्नको प्राप्ति हुन्छ। यस गुणवान पुत्रको नाम रघु राखिन्छ जसका पराक्रमका कारण नैं यस वंशलाई रघुवंशका नामले जानिन्छ।
रघुका पराक्रमको वर्णन कालिदासले विस्तारपूर्वक आफ्नो ग्रन्थ ‘रघुवंश’मा गरेकोछ। अश्वमेध यज्ञका घोडेलाई चुरानमा उनले इन्द्रदेखि युद्ध गरे र त्यसलाई छुडाकर लाया थियो। उनले विश्वजीत यज्ञ सम्पन्न गरेर आफ्नो सारा धन दान गरिदिएको थियो। जब तिनको नजिक केही पनि धन छैन रह्यो, त एक दिन ऋषिपुत्र कौत्सले आकर उनीसित १४ गरोड स्वर्ण मुद्राहरु मांगी ताकि ती आफ्नो गुरु दक्षिणा दे सकुन्। रघुले यस ब्राह्मणलाई संतुष्ट गर्नका लागि कुबेरमा चढाई गर्ने मन बनाए। यो सूचना पाएर कुबेर घबराया र आफू नैं तिनको खजाना भर दिए। रघुले सारा खजाना ब्राह्मणका हभएका गरिदिए; परन्तु त्यस ब्राह्मणपुत्रले केवल १४ करोड मुद्राहरु नैं स्वीकारी।
रघुका पुत्र अज पनि बडे पराक्रमी भए। उनले विदर्भको राजकुमारी इंदुमतिका स्वयंवरमा जाएर तिनलाई आफ्नो पत्नी बनाए। कालिदासले यस स्वयंवरको सुन्दर वर्णन ‘रघुवंश’मा गरेकोछ। रघुले अजको राज-कौशल देखेर आफ्नो सिंहासन तिनलाई सुँम्प् दिए र वानप्रस्थ लियो। रघुको प्रकार अज पनि एक कुशल राजा बनेका। ती आफ्नो पत्नी इन्दुमतिसित धेरै प्रेम गरिन्थ्यो। एक पल्ट नारदजी प्रसन्नचित्त आफ्नो वीणा लागि आकाशमा विचर रहोस् थिए। संयोगवश तिनको विणाको एक फूल टूटा र बगीचेमा सैर गर्न रही रानी इंदुमतिका सिरमा गिरा जसदेखि तिनको मृत्यु हो गई। राजा अज इंदुमतिका वियोगमा विह्वल भए र अन्तमा जल-समाधि ले ली।
कालिदासले ‘रघुवंश’का आठ सर्गहरूमा दिलीप, रघु र अजको जीवनीमा प्रकाश डाला। पछि उनले दशरथ, राम, लव र कुशको कथाको वर्णन आठ सर्गहरूमा गरे। जब राम लंकादेखि लौट रहोस् थिए, तब पुष्प विमानमा बैठी सीतालाई दण्डकारण्य तथा पंचवटीका ती स्थानहरूलाई देखिा रहोस् थिए जहाँ उनले सीताको खोजको थियो। यसको बडा नैं सुन्दर एवं मार्मिक दृष्टान्त कालिदासले ‘रघुवंश’का तेह्रवहरु सर्गमा गरेकोछ। यस सर्गदेखि थाह लाग्छ कि कालिदासको भौगोलिक जानकारी कति गहन थियो।
अयोध्याको पूर्व ख्याति र वर्तमान स्थितिको वर्णन कुशका स्वप्नका माध्यमदेखि कविले बडी कुशलतादेखि सोह्रवहरु सर्गमा गरेकोछ। अन्तिम सर्गमा रघुवंशका अन्तिम राजा अग्निवर्णका भोग-विलासको चित्रण गरिएको छ। राजाका दम्भको पराकाष्ठा यो छ कि जनता जब राजाका दर्शनका लागि आउँछ त अग्निवर्ण आफ्नो पैर खिडकीका बाहिर पसार दिन्छ। जनताका अनादरको परिणाम राज्यको पतन हुन्छ र यस प्रकार एक प्रतापी वंशको इति पनि हुन जान्छ।
वागर्थाविव सम्पृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये । जगतः पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरः ॥ १.१ ॥
- रघुवंश (कालिदास)
तात्पर्यम्-
मैं वाणी और अर्थ की सिद्धि के निमित्त वाणी और अर्थ के समान मिले हुए जगत् के माता पिता पार्वती शिव को प्रणाम करता हूँ ॥ १.१ ॥
अर्थात् - वाणी और अर्थ जैसे पृथक् रूप होते हुए भी एक ही हैं उसी प्रकार पार्वती और शिव कथन मात्र से भिन्न-भिन्न होते हुए भी वस्तुतः एक ही हैं। वाणी और अर्थ सदैव एक दूसरे से सम्पृक्त रहते हैं। वाणी और अर्थ के समान शिव और पार्वती भी अभिन्न हैं । अर्थ शम्भु रूप है तो वाणी शिवा 'रूपार्थ शम्भुः शिवा वाणी' । वाक् और अर्थ दोनों ही पार्वती परमेश्वर रूप में नित्य और एक रूप हैं। एक विचित्र चित्रकर्मा जगत् चित्र के निर्माता हैं तो वाक् और अर्थ एक दूसरे के आश्रित होकर काव्यचित्र का निर्माण करते हैं।
वाल्मीकि रामायणका अनुसार इक्ष्वाकु वंशको पूर्ण वंशावली
[सम्पादन गर्नुहोस्]माथिोक्त जानकारी कालिदासका महाकाव्य रघुवंशका अनुसार छ किन्तु रघुवंश नाम पडनेका पहिला यस वंशको नाम इक्ष्वाकु वंश थियो। वाल्मीकि रामायणका अनुसार इक्ष्वाकु वंशको पूर्ण वंशावली यस प्रकार छ -
"आदि रूप ब्रह्मा जीदेखि मरीचिको जन्म भयो। मरीचिका पुत्र कश्यप हुये। कश्यपका विवस्वान र विवस्वानका वैवस्वतमनु हुये। वैवस्वतमनुका पुत्र इक्ष्वाकु हुये। इक्ष्वाकुले अयोध्यालाई आफ्नो राजधानी बनाए र यस प्रकार इक्ष्वाकु कुलको स्थापना गरे इक्ष्वाकुका पुत्र कुक्षि हुये। कुक्षिका पुत्रको नाम विकुक्षि थियो। विकुक्षिका पुत्र बाण र बाणका पुत्र अनरण्य हुये। अनरण्यदेखि पृथु र पृथु र पृथुदेखि त्रिशंकुको जन्म भयो। त्रिशंकुका पुत्र धुन्धुमार हुये। धुन्धुमारका पुत्रको नाम युवनाश्व थियो। युवनाश्वका पुत्र मान्धाता हुये र मान्धातादेखि सुसन्धिको जन्म भयो। सुसन्धिका दुइ पुत्र हुये - ध्रुवसन्धि एवं प्रसेनजित। ध्रुवसन्धिका पुत्र भरत हुये। भरतका पुत्र असित हुये र असितका पुत्र सगर हुये। सगरका पुत्रको नाम असमंज थियो। असमंजका पुत्र अंशुमान तथा अंशुमानका पुत्र दिलीप हुये। दिलीपका पुत्र भगीरथ हुये, यिनैं भगीरथले आफ्नो तपोबलदेखि गङ्गालाई पृथ्वीमा लाए भगीरथका पुत्र ककुत्स्थ र ककुत्स्थका पुत्र रघु हुये। रघुका अत्यन्त तेजस्वी र पराक्रमी नरेश हुनको कारण तिनको पछि यस वंशको नाम रघुवंश भयो। रघुका पुत्र प्रवृद्ध हुये जो एक शापका कारण राक्षस हो गये थिए, यिनको अर्को नाम कल्माषपाद थियो। प्रवृद्धका पुत्र शंखण र शंखणका पुत्र सुदर्शन हुये। सुदर्शनका पुत्रको नाम अग्निवर्ण थियो। अग्निवर्णका पुत्र शीघ्रग र शीघ्रगका पुत्र मरु हुये। मरुका पुत्र प्रशुश्रुक र प्रशुश्रुकका पुत्र अम्बरीष हुये। अम्बरीषका पुत्रको नाम नहुष थियो। नहुषका पुत्र ययाति र ययातिका पुत्र नाभाग हुये। नाभागका पुत्रको नाम अज थियो। अजका पुत्र दशरथ हुये र दशरथका चार पुत्र रामचन्द्र, भरत, लक्ष्मण र शत्रघ्न हुये।"
माथिोक्त वर्णन वाल्मीकि रामायणमा रामका विवाह प्रसंगदेखि उद्धृत गरिएको छ।
रघुवंश उल्लेखित मल्ल र देव थरसँग सम्बन्धितअभिलेखहरु कहाँ–कहाँ
[सम्पादन गर्नुहोस्]कत्यूरी राजा र लिच्छिवि राजाहरु एउटै कुल÷मुलका राजा थिए । यिनको राजभाषा संस्कृत थियो । लिच्छिविकालका राजाका अभिलेखहरूमा सूर्यवंश र रघुवंश उल्लेख (भक्तपुर,कान्तिपुर,ललितपुर) अभिलेखमा सूर्यवंशी,रघुवंशअवतारा उल्लेख जयानन्द राजारुद्रमल्ल
- १— “श्रियोअस्तु सम्वत ४३७ फाल्गुण वदि २ राजाधिराज श्री श्री श्री जयानन्द देववस्य धर्मविजंभवति रघुवंशावतार श्री श्री जयरुद्रमल्लस्य लब्धवरिष राज्य भवति“[१]
- राजाश्रयानन्ददेव
- १— भक्तपुर तौमढीटोलका नारायण चोकको शिलालेखमा ”श्रयानन्ददेव इति सूर्यकूलप्रदीप”े पंकित अंकित भएकोले राजाआनन्द देव सूर्यवंशी ठहरिन्छन् [२]
- राजा यक्ष मल्ल (वि.स.१४८५ मार्ग १८)
- १— “श्रीभक्तग्रामपटुटने राजाधिराजपरमेश्वरपरमभट्टारक रघुवंशावतारा श्रीश्रीजययक्षमल्ल देवस्य विजयराज्य“ पंक्ति लेखिएको । राष्ट्रिय अभिलेखालयमा सुरक्षित ”शुक्लयजुर्वेदसंहिता” काठमाण्डौ ठिमी महादेव मन्दिरको यक्षमल्ल र जीव मल्लको पालाको अभिलेख वि.स.१४८५ अनुसार[३]
- २—पशुपति मन्दिरको दिक्षिण तर्फको शिलालेखमा राजा यक्षमल्ललाई नेपाल मण्डलको राजाधिराज भनिएको छ । “श्रीसूर्यवंशनृपतिर्जययक्षमल्ल : प्रौढप्रतापभुवनैकमहाप्रवीण : । नेपालमण्डलविभुषितराजराजो भूयादिपक्षमथनो भूवि सुप्रसिद्ध : ।[४]“
राजानान्यदेव
- १— राजाप्रताप मल्लको कृष्णमन्दिर शिलालेखमा — सूर्यवंशी नान्यदेव र उनका वंशज गाँगदेव, नरसिहदेव र रामसिहदेव नाम क्रमश अंकितछन् ।[५]
प्रताप मल्लको नेपाली संम्बत ७६९ (१६६९ ई.) को नारायणहिटी अभिलेखमा निम्न लिखित वंशावली भेटिन्छ । यस वंशावलीमा राजा नान्यदेवले आप्mनो नामको पछाडि आपूmलाई रघुवंशी भनेर लेखेका छन् । जो यस प्रकार छ ।
- नान्य देव ( रघुवंशी )
- गङ्गा देव
- नरसिह देव
- रामसिह देव
- शक्तिसिह देव
- भुपालसिह देव
- हरिसिह देव ( हरयुन्सिंह)
- यक्ष मल्ल (इत्यादी)
- माथिका आधारहरूले के देखाउछ भने सूर्यवंशी र रघुवंशअवतारा उल्लेख गरी आप्mनो गौरव देखाउने तत्कालीन समयको आवश्यकता थियो, किन भने त्यो समयमा विभिन्न कुलखान्दानका राजा रजौटाहरु हुँदा हुन । ती भन्दा फरक देखाउँन र आप्mनो कुलखान्दान रामको कुलसँग सम्बन्धित र प्रतिष्ठीत हो भनि आप्mना अभिलेख ताम्रपत्रहरूमा त्यस प्रकार सूर्यवंशी रघुवंशअवतारा लेखेका होलान् । माथि उल्लेख भएका राजाहरु जसलाई लच्छिवीराजा भन्ने गरिन्छ । यिनको शासनकाल र कत्यूरी राजाहरूको शासनकालको तिथि मिति पनि मिल्ने भएका कारण यी राजाहरु कत्यूरी राजाहरूसँग सम्बन्धित कत्यूरी राजाकै शाखा सन्तान थिए । राजा नान्यदेव सिम्रौनगढका राजाथिए । सिम्रौनगढ वर्तमान नेपालको वाराजिल्लाको सदरमुकाम कलैयाबाट २२ किलोमिटर दक्षिणमा पर्दछ । तिरहुतराज्यको राजधानीकोरूपमा रहेको सिम्रौनगढमा सन् १०९७ मा नान्यदेवले दक्षिणबाटआई बलियोगढी निर्माण गरेका थिए । सन् १३२६ मा दिल्लीवादशाह गयासुद्दीन तुगलले आक्रमणगर्दा सिम्रौनगढ ध्वस्त भयो । त्यहाँको राज्य ध्वस्तभएपछि त्यहाँका राजा भक्तपुरमाआई मल्लराजासँग सम्बन्ध बनाई बसेका थिए ।
- नारायणहिटी अभिलेखमा राजा नान्यदेवको नामका साथै नान्यदेव राजाको वंश रघुवंश रहेको नेपाली संम्बत ७६९ (१६६९ ई.) को नारायणहिटी अभिलेखमा देखाईएको छ । उपयुक्त वंशावली नान्यदेवको सम्बन्ध नेपालको राजघराना सँग रहेको थाहाहुन् आउँछ । थोर बहुत अन्तरको साथ यही क्रम अन्यत्रपनि भेटिन्छ । मुदितकुवलयाश्व नाटकको एक हस्तलिखित प्रतिको प्रस्तावना शक्तिसिहदेवको नाम दिईएको छ र राईट र भगवानलाल ईन्द्रजीको वंशावलीमा हरिदेवको नाम थपिएको छ । उक्त नाटकमा भुपालसिहदेव र नृसिंहदेवको स्थानमा भवसिहदेव र नृसिंहदेव लेखिएकोले माथिको क्रममा साधारण परिवर्तन भएको छ । यस्तो थोर बहुत अन्तर अन्य प्रमाणहरूमा भएतापनि हरिसिहंदेव भन्दा माथिका राजाहरूको शासनकालको जम्मा जोड २१९ अथवा २२७ वर्ष नै छ । नान्यदेव ( १०९७ ई.) र हरसिंहदेव वा हरिसिंहदेव ( १३२४ ई.) को बीच लगभग यति नै समय व्यतीत भएको कुरा प्रत्येक ऐतिहांसिक साधनले पनि सिद्ध गर्दछ ।
यो पनि हेर्नुहोस्
[सम्पादन गर्नुहोस्]
स्रोतहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]- ↑ प्रमाण–प्रमेय भाग । पृ.२३४, नेपाल सम्वत ४३७ वि.स.१३७३ को पशुपति देउपाटनको अभिलेखमा जयानन्ददेव र राजा रुद्रमल्लको नाम अगाडि प्रो.ढुण्डिराज भण्डारी, प्रकाश प्रकाशन, नेपालको उदभव तथा विकासको विश्लेषणात्मक इतिहास, पेज—१३६बाट
- ↑ प्रो.ढुण्डिराज भण्डारी, प्रकाश प्रकाशन, नेपालको उदभव तथा विकासको विश्लेषणात्मक इतिहास, पेज १२४ वाट
- ↑ प्रो.ढुण्डिराज भण्डारी, प्रकाश प्रकाशन, नेपालको उदभव तथा विकासको विश्लेषणात्मक इतिहास, पेज—१६२बाट
- ↑ प्रो.ढुण्डिराज भण्डारी, प्रकाश प्रकाशन, नेपालको उदभव तथा विकासको विश्लेषणात्मक इतिहास, पेज—१६३बाट
- ↑ प्रो.ढुण्डिराज भण्डारी, प्रकाश प्रकाशन, नेपालको उदभव तथा विकासको विश्लेषणात्मक इतिहास, पेज– १५४