लिची

लिची
वैज्ञानिक वर्गीकरण
जगत:	वनस्पति
(श्रेणीविहीन):	फूल फुल्ने
(श्रेणीविहीन):	Eudicots
(श्रेणीविहीन):	Rosids
गण:	Sapindales
कुल:	Sapindaceae
उपकुल:	Sapindoideae
वंश:	Litchi Sonn.
प्रजाति:	L. chinensis
वैज्ञानिक नाम
Litchi chinensis Sonn.

सानो तथा मीठो फल लिची जसलाई वैज्ञानिक नाममा (Litchi chinensis) भन्छन, जेनस लिचीको एकमात्र सदस्य हो। यो ऊष्णकटिबन्धीय फल हो, जसको मूल निवास चीन हो । यो सामान्यतः मैडागास्कर, भारत, बङ्गलादेश, पाकिस्तान, दक्षिण ताइवान, उत्तरी भियतनाम, इन्डोनेसिया, थाईल्याण्ड, फिलीपींस दक्षिण अफ्रिका र नेपालमा पाइन्छ।

स्वाद र पौष्टिकताको दृष्टिले सर्वोत्तम फलहरूमध्ये एउटा प्रमुख फल हो लिची। यो एउटा बाक्लो बोक्रामाथि स-साना गोलाकारका काँडाजस्ता गीर्खाहरू भएको सानो आकारको फल हो। राम्रोसँग पाकेपछि यसको बोक्रा रातो वा गुलाबी रङको हुन्छ र यही रातो वा गुलाबी रङको बोक्राभित्र पाइने सेतो प्रकारको गुदी नै हामी स्वादिष्ट मानेर खाने गर्दछौँ।

लिचीको उत्पत्ति र नामकरण

लिचीको उत्पत्तिस्थल चीन र अझ खासगरी दक्षिण चीन हो। सबैभन्दा बढी लिची उत्पादन गर्ने मुलुक पनि चीन नै हो। लिची उत्पादनमा भारत दोस्रो र दक्षिण अपि|mका तेस्रो मुलुक मानिन्छ। नेपालको तराई प्रदेशतिर पनि लिचीको राम्रो उत्पादन हुने गरेको पाइन्छ। प्राचीनकालमा चीनको 'लुचु-द्वीप' भन्ने ठाउँमा लिचीको उत्पादन हुने गर्दथ्यो। यही कारणले गर्दा यो फलको नाम लिची रहन गएको हो भन्ने भनाइ छ। लिचीको वैज्ञानिक नाम चाहिँ ԫ'लिची चाहनेन्सिस्' हो। नेपालीमा जस्तै यो फललाई अङ्ग्रेजीमा पनि लिची नै भन्ने गरिन्छ। संस्कृतिमा भने यो फललाई 'क्षुद्रपनस' भन्ने गरिन्छ। जसको अर्थ 'सानो कटहर' भन्ने हुन्छ। त्यसैगरी बर्मा वा म्यानमारमा यस फललाई 'हमार्क' भनिन्छ भने दक्षिण भारतमा यो फल 'इलिची'को नामले चिनिन्छ।

लिचीको किसिम

लिची धेरै प्रकारका हुन्छन्। चीनमा मात्र लगभग ७५ प्रकारका लिची पाइन्छन्। जसमध्ये २० प्रकारका लिची मात्र खानको लागि उपयुक्त मानिएको छ। 'नो-माई-ची' नामक लिची चीनको सबैभन्दा राम्रो किसिमको लिची हो। हामीहरू धेरैजसो ताजा र पाकेको लिची मात्र खाने गर्दछौँ तर छिमेकी राष्ट्र चीनमा पाकेको वा सुकेको दुवै अवस्थामा खाने गरिन्छ। स्मरण रहोस् चीनमा लिची यति लोकपि्रय छ कि कुनै पार्टी वा भोज भतेरमा यदि लिची समाविष्ट छैन भने त्यो भोज अपूर्ण मानिन्छ।

यसको वर्णन र नाम फ्रान्सेली प्रकृतिविद् पियरे सोनेरटले आफ्नो खाता "सन् १७७४ र सन् १७८१ को बीचमा गरिएको पूर्वी इन्डिज र चीनको यात्रा" मा गरेका थिए, जुन १७८२ मा प्रकाशित भएको थियो। फूलको व्यवस्था, हाँगा मोटाई, फल र धेरै पुङ्केसरहरू द्वारा निर्धारण गरिएका तीन उप-प्रजातिहरू छन् ।

-- लिची उप- चिनेन्सिस एक मात्र व्यावसायिक लिची हो। यो दक्षिणी चीन , उत्तरी भियतनाम र कम्बोडियामा जंगली रूपमा उब्जाइन्छ । यसको पातलो हाँगाहरू हुन्छन्, फूलहरूमा सामान्यतया छ वटा पुङ्केसर हुन्छन्, फलहरू चिल्लो वा २ मिमी (०.०७९ इन्च) सम्म फैलिएको हुन्छ।

-- लिची सबस्प। फिलिप्पिनेन्सिस (राडल्क।) लीन्ह। यो फिलिपिन्सको जंगलमा सामान्य छ र विरलै खेती गरिन्छ। फल खोल्दा आँखा जस्तो देखिने भएकाले स्थानीय रूपमा यसलाई अलुपाग वा माटामाटा भनिन्छ , यसमा पातलो हाँगाहरू ६ देखि ७ पुङ्केसर ३ मिमी (०.१२ इन्च) सम्मको काँडेदार फैलावट भएको लामो अंडाकार फल हुन्छ। -- लिची उप-प्रजाती जाभेन्सिस । यो मलेसिया र इन्डोनेसियामा मात्र खेती गरिन्छ । यसमा बाक्लो हाँगाहरू, सात देखि एघार पुंकेसरहरू भएका फूलहरू, १ मिमी (०.०३९ इन्च) सम्म फैलिएको चिल्लो फल हुन्छ।

विवरण

रूख

लिची एक सदाबहार रूख हो जुन प्रायः १५ मिटर (४९ फिट) भन्दा कम अग्लो हुन्छ, कहिलेकाहीँ २८ मिटर (९२ फिट) सम्म पुग्छ। यसको सदाबहार पातहरू, १२.५ देखि २० सेन्टिमिटर (४.९ देखि ७.९ इन्च) लामो पक्षवत् हुन्छन्, ४ देखि ८ वैकल्पिक अण्डाकार-आयताकार देखि भालाको आकार चुच्चो पातहरू, बोक्रा खैरो-कालो र हाँगाहरू खैरो-रातो रंगका हुन्छन्। यसको सदाबहार पातहरू १२.५ देखि २० सेन्टिमिटर (४.९ देखि ७.९ इन्च) लामो हुन्छन्, जसमा दुई देखि चार जोडीमा पातहरू हुन्छन्। लिचीको पातहरूमा लौरेसी परिवारसँग मिल्दोजुल्दो हुन्छ, सम्भवतः अभिसरण विकासको कारणले तिनीहरू पानीलाई घृणा गर्ने पातहरू विकास गरेर अनुकूलित हुन्छन् र तिनीहरूलाई लौरोफिल वा लौरोइड पातहरू भनिन्छ ।

फूलहरू हालको मौसमको वृद्धिमा धेरै फूलगुच्छाहरू भएको अन्तिम फूलगुच्छा उम्रन्छन्। फूलगुच्छाहरू दस वा सोभन्दा बढीको समूहमा बढ्छन्, १० देखि ४० सेन्टिमिटर (३.९ देखि १५.७ इन्च) वा सोभन्दा लामोसम्म पुग्छन्, जसमा सयौं साना सेता, पहेंलो वा हरियो फूलहरू हुन्छन् जुन विशिष्ट सुगन्धित हुन्छन्।

फलफूल

लिचीमा हावापानी, स्थान र प्रजाति अनुसार ८०-११२ दिनमा पाक्ने मासुदार फलहरू हुन्छन् । फलहरू गोलाकारदेखि अण्डाकारसम्म, मुटुको आकारमा, ५ सेन्टिमिटर लामो र ४ सेन्टिमिटर चौडा (२.० इन्च × १.६ इन्च), लगभग २० ग्राम तौलका हुन्छन्।

पातलो, कडा छाला अपरिपक्व हुँदा हरियो हुन्छ, पाकेर रातो वा गुलाबी-रातो हुन्छ र चिल्लो हुन्छ वा साना तीखा फैलावटहरूले ढाकिएको हुन्छ जुन लगभग बनावटको हुन्छ। बोक्रा खान योग्य हुँदैन तर सजिलै हटाइन्छ जसले गर्दा फूलको गन्ध र मीठो स्वाद भएको पारदर्शी सेतो मासुको तह पर्दाफास हुन्छ। कटनी पछि छोड्दा छाला खैरो र सुख्खा हुन्छ।

फलको मासुदार, खान योग्य भाग एरिल हो, जसले १ देखि ३.३ सेन्टिमिटर लामो र ०.६ देखि १.२ सेन्टिमिटर चौडा (०.३९–१.३० गुणा ०.२४–०.४७ इन्च) गाढा खैरो अखाद्य बीउलाई घेरेको हुन्छ। केही प्रजातिहरूले 'कुखुराको जिब्रो' भनेर चिनिने सुकेको बीउ भएका फलहरूको उच्च प्रतिशत उत्पादन गर्छन्। यी फलहरूको सामान्यतया उच्च मूल्य हुन्छ, किनभने तिनीहरूमा खान योग्य मासु बढी हुन्छ। क्यानिङको प्रक्रियामा फूलको स्वाद हराएको हुनाले, फल सामान्यतया ताजा खाइन्छ।

खेतीपातीहरू

लिचीका धेरै प्रजातिहरू छन् , जसको नामकरण र पहिचानको बारेमा धेरै भ्रम छ। फरक-फरक हावापानीमा उब्जाइएको एउटै प्रजातिले धेरै फरक फल उत्पादन गर्छ। विश्वका विभिन्न भागहरूमा प्रजातिहरूको फरक-फरक पर्यायवाची शब्दहरू पनि हुन्छन्। दक्षिणपूर्वी एसियाली देशहरू, अष्ट्रेलियासँगै, मुख्य प्रजातिहरूको लागि मूल चिनियाँ नामहरू प्रयोग गर्छन्। भारतले एक दर्जन भन्दा बढी विभिन्न प्रजातिहरू उब्जाउँछ। दक्षिण अफ्रिकाले मुख्यतया "मौरिशस" प्रजाति उब्जाउँछ। संयुक्त राज्य अमेरिकामा उब्जाइएका धेरैजसो प्रजातिहरू चीनबाट आयात गरिएका थिए, "ग्रोफ" बाहेक, जुन हवाई राज्यमा विकसित गरिएको थियो।

लिचीका विभिन्न प्रजातिहरू विभिन्न उब्जाउ क्षेत्र र देशहरूमा लोकप्रिय छन्। चीनमा, लोकप्रिय प्रजातिहरूमा सान्युएहोङ, बैताङयिङ, बैला, मुजफ्फरपुर, समस्तीपुर, शुइडोङ, फेइजिक्सियाओ, दाजोउ, हेइये, नुओमिची, गुइवेई, हुआइझी, लान्झु र चेन्जी समावेश छन्। भियतनाममा, सबैभन्दा लोकप्रिय प्रजाति वै थियु हाई डुओङ हो। अमेरिकामा, उत्पादन मौरिसस, ब्रुस्टर र हाक इप सहित धेरै प्रजातिहरूमा आधारित छ। भारतले शाही (उच्चतम पल्प%), देहरादुन, अर्ली लार्ज रेड, कालकट्टिया र रोज सेन्टेड सहित एक दर्जन भन्दा बढी नामित प्रजातिहरू उब्जाउछ।

लिचीको फाइदा

लिची

लिची खनिज तत्वले भरिपूर्ण एक अत्यन्त स्वादिष्ट फल हो। एउटा ताजा र पाकेको लिचीमा ७० देखि ७७ प्रतिशतसम्म गुदी पाउन सकिन्छ। यसको प्रमुख पोषक तìव कार्बोहाइड्रेट्स हो जसको मात्रा स्थानीय जलवायु र उब्जाउ माटोमा निर्भर गर्दछ। रासायनिक विश्लेषणअनुसार एउटा ताजा र पाकेको लिचीमा चिनी वा गुलियो पदार्थको मात्रा १५ दशमलव ३ प्रतिशत, प्रोटिन एक दशमलव १५ प्रतिशत र अम्ल एक दशमलव ६ प्रतिशत रहेको हुन्छ। यसका साथै यस फलमा क्याल्सियम, फोस्फरस, फलाम तìव, खनिज लवण एवं भिटामिन 'सी' पनि प्रचुर मात्रामा पाइने भएको हुँदा यो फल स्वास्थ्यको दृष्टिले अत्यन्त लाभदायक मानिन्छ। कलेजो र कमलपित्तजस्ता रोगीको लागि त यो फल एक किसिमले वरदान नै मानिन्छ किनकि कलेजोको असामान्य यसको नियमित सेवनले सामान्य अवस्थामा ल्याउन सक्छ। लिचीको सेवनले पाचन रस उत्पन्न गर्नमा सहयोग पुग्नाका साथै पाचन प्रणालीमा रहेका विकारहरूलाई पनि निर्मूल पार्दछ। यसको सेवनले भोक बढाउने गर्दछ। दिमागीय कमजोरी हटाउन र स्मरणीय शक्ति बढाउन पनि यो फल निकै लाभदायक मानिएको छ। यसका साथै मुटुको धड्कन बढ्ने र हात खुट्टा पोल्नेजस्ता रोगीहरूले पनि लिची खाने र यसको रस दल्ने गर्नाले अत्यन्त फाइदा हुने बताइएको छ। त्यति मात्र नभई यो फल वीर्यबर्धक र वातपित्त नाशक पनि मानिन्छ। यो फल विभिन्न दृष्टिकोणले स्वास्थ्यबर्धक हुँदाहुँदै पनि कही कफबर्धक पनि भएकाले लिची खाएको कम्तीमा आधा घण्टासम्म पानी खान भने हुँदैन।