सङ्कट मोचन हनुमान मन्दिर

संकट मोचन मन्दिर प्रवेश द्वार, वाराणसी

संकट मोचन हनुमान मन्दिर हिन्दु भगवान हनुमानको पवित्र मन्दिरहरु मध्ये एक हो। यो वाराणसी, उत्तर प्रदेश, भारत मा स्थित छ। यो दुर्गा मन्दिर र नयाँ विश्वनाथ मन्दिरको बाटोमा बनारस हिन्दु विश्वविद्यालय को नजिकै स्थित छ। संकट मोचन को अर्थ समस्या वा दु: ख को हटाउने हो। यो मन्दिर बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय संस्थापक श्री मदन मोहन मालवीयद्वारा १९०० ईस्वी मा बनाइएको थियो। यहाँ हनुमान जयंती महान धूमधाम संग मनाईन्छ, जसको बखत एक विशेष जुलुस निकालीन्छ जुन दुर्गाकुण्ड नजिकैको ऐतिहासिक दुर्गा मन्दिर बाट संकेत मोचन सम्म चल्दछ। शुद्ध घी बाट बनेको बेसन लाडू भगवान हनुमान लाई प्रसाद को रूप मा चढाईन्छ। भगवान हनुमानको घाँटीमा गेंदा र तुलसीको माला सजाइएको छ। यस मन्दिर को एक आश्चर्यजनक विशेषता यो हो कि भगवान हनुमान को मूर्ति यस्तो तरीका बाट स्थापित गरीएको छ कि उहाँ भगवान राम को लागी देखी रहनु भएको छ, र श्री राम चन्द्र जी को सही दिशा मा संकट मोचन महाराज को देवता हो, जसको निस्वार्थ श्रद्धा छ। त्यहाँ पूजा गर्न प्रयोग गरियो। भगवान हनुमान को मूर्ति को विशेषता यो हो कि मूर्ति माटो बाट बनेको छ। श्री राम लल्ला को मूर्ति संकट मोचन महाराज को हृदय को सही दिशा मा उपस्थित छ, यो श्री राम सीता जी संकट मोचन महाराज को हृदय मा बसेको छ जस्तो लाग्छ। मन्दिर को आंगन मा एक धेरै पुरानो कुवा छ, जो संत तुलसीदास को समय बाट भनिएको छ, भक्तहरु यस कुवा को चिसो पानी लिन्छन्।

इतिहास

यो मानिन्छ कि यस मन्दिर को स्थापना भएको थियो जहाँ महान कवि तुलसीदास पहिलो पटक हनुमान को सपना थियो। संकट मोचन मन्दिर कवि तुलसीदास द्वारा स्थापित भएको थियो। उहाँ रामचरितमानस, वाल्मीकि द्वारा रचित रामायण के अवधी संस्करण के लेखक थे। संत तुलसी दास जी को अन्तिम दिनहरुमा, उनको हात (हात) को असहनीय पीडा को स्थिति मा, उनले संकट मोचन महाराज को सामने "हनुमान बहु" रचना गरे। परम्पराहरु अनुसार, यो भनिएको छ कि मन्दिर को नियमित आगन्तुकहरु भगवान हनुमान द्वारा आशीर्वाद छन्। हरेक मंगलबार र शनिवार, हजारौं मानिसहरु भगवान हनुमान को प्रार्थना गर्न लाईन मा उभिए। वैदिक ज्योतिषका अनुसार भगवान हनुमानले शनि गृहको क्रोध वा मानिसहरुको कुण्डलीमा गलत ठाउँमा शनि भएका मानिसहरुलाई विशेष गरी ज्योतिषीय उपचारको लागी यस मन्दिरमा आउनुहुन्छ। एक पौराणिक कथा के अनुसार, भगवान हनुमानले सूर्यलाई निगलेर यसलाई फल मान्नुभयो, जस पछि देवी -देवताहरुले सूर्यलाई बाहिर ल्याउन बिन्ती गरे। केही ज्योतिषीहरु मान्दछन् कि हनुमानको पूजा गर्नाले मंगल र शनि वा मानिसहरु मा कुनै अन्य ग्रह को नराम्रो प्रभाव लाई बेवास्ता गर्न सक्छ।

आतंकवादी घटना

७ मार्च २००६ मा वाराणसी आतंकवादी हमला मा तीन विस्फोट मध्ये एक एउटा मन्दिर मा भयो। त्यस समयमा मन्दिरमा आरती भईरहेको थियो जसमा पूजा गर्नेहरु र विवाह समारोहमा सहभागीहरुको ठूलो संख्या थियो। विस्फोट पछि त्यहाँ उपस्थित भीडले उद्धार कार्यमा एक अर्कालाई सहयोग गरे। भोलिपल्ट भक्तजनहरु को एक ठूलो संख्या संग मन्दिर मा पूजा फेरि शुरू भयो।

संकट प्रतिक्रिया संगठन

संकट मोचन फाउण्डेशन को स्थापना मन्दिरका महन्त श्री वीर भद्र मिश्र द्वारा १९८२ मा भएको थियो। उहाँ गंगा नदी को सफाई र सुरक्षा मा धेरै कामहरु संग जोडिएको छ। यी परियोजनाहरु को लागी धन अमेरिका र स्वीडिश सरकारहरु द्वारा प्राप्त गरीन्छ। मिश्रा यस अघि भारतीय प्रविधि संस्थान (बीएचयू) मा सिभिल इन्जिनियरिङ विभागका पूर्व प्रमुख थिए। १९९२ मा उनी संयुक्त राष्ट्र पर्यावरण कार्यक्रम (UNEP) "ग्लोबल ५०० रोल इन ऑनर" को स्थापनाका लागि सम्मानित भएका थिए र १९९९ मा टाइम्स पत्रिकाले "हीरो अफ द प्लानेट" अवार्ड प्रदान गरेका थिए। यो फाउन्डेसन "स्वच्छ गंगा अभियान" को संगठन अन्तर्गत 'ओज ग्रीन' नामक एक अस्ट्रेलियाली पर्यावरण समूह संग बिगत २५ बर्ष देखि काम गरी रहेको छ।

सांस्कृतिक उत्सव

यहाँ संगीत महोत्सव हनुमान जयंती को दिन बाट शुरू हुन्छ, जुन पन्त कैली महाराज द्वारा शुरू गरीएको थियो। कार्तिक को महिना मा, नवाह पाठ हुन्छ, जसमा संसार को प्रसिद्ध कथा वाचक राम कथा द्वारा मानिसहरु लाई मनमोहित गरिदिन्छन । मुख्यतः राम किंकर जी कपिन्द्र जी विशेष रूप से राम नारायण व्यास जी द्वारा हनुमंत चरित रोमांचित गरेको हुन्थ्यो। यहाँ सम्म कि अन्य धार्मिक मानिसहरु लाई आमन्त्रित गरीन्छ, यो एक धेरै पवित्र भावना हो जो "वसुधैव कुटुम्बकम" का महान भारतीय दर्शन लाई प्रतिबिम्बित गर्दछ। "गुलाम अली साहब" का गायन पाकिस्तान का विश्व प्रसिद्ध गजल गायक सबैलाई माया र सराहना गरियो। मन्दिर परिसर २०२० संगीत महोत्सव "कोरोना" महामारी को कारण बन्द थियो। यस्तो समय मा, महन्त विश्वंभरजी मिश्र जी एक विशेष लिंक को माध्यम बाट अनलाइन काम गर्ने निर्णय गरे। मन्दिर परिसरमा मात्र राघव जी, साकेतवासी व्यास श्री राम नारायण व्यास को एक शिष्य, राम को कथा प्रवचन।