भक्ति काल
हिंदी साहित्यको भक्ति काल १३७५ वि०बाट १७०० वि०सम्म मानिन्छ। यो युग भक्तिकालका नामबाट प्रख्यात छ। यो हिन्दी साहित्यको श्रेष्ठ युग छ। समस्त हिन्दी साहित्यका श्रेष्ठ कवि र उत्तम रचनाहरु यस युगमा प्राप्त हुन्छ्न्।
दक्षिणमा आलवार बंधु नामबाट प्रख्यात भक्त भए। यिनीहरु मध्ये धेरै तथाकथित तल्लो जातीहरूबाट आए थिए। उनी धेरै पढे-लिखे थिएनन् तर अनुभऔं थिए। आलवारहरुका पश्चात दक्षिणमा आचार्यहरूको एक परम्परा चल्यो जसमा रामानुजाचार्य प्रमुख थिए।
रामानुजाचार्यको परम्परामा रामानन्द भए। उनको व्यक्तित्व असाधारण थियो। उनी त्यस समयका सबै भन्दा ठूलो आचार्य थिए। उनीहरूले भक्तिका क्षेत्रमा ऊंच-नीचको भेद तोड दियो। सबै जातीहरुका अधिकारी व्यक्तीहरूको उनले शिष्य बनाए। त्यस समयको सूत्र भयोः जाति-पांति पूछे नहिं कुनै। हरिलाई भजै सो हरिको छई।।
रामानंदले विष्णुका अवतार रामको उपासनामा बल दियो। रामानंदले र उनको शिष्य-मंडलीले दक्षिणको भक्तिगङ्गाको उत्तरमा प्रवाह गरे। समस्त उत्तर-भारत यस पुण्य-प्रवाहमा बहिनी ीहरु लागयो। भारत भरमा त्यस समय पुगेको सन्त र महात्मा भक्तहरूको आविर्भाव भयो।
महाप्रभु वल्लभाचार्यले पुष्टि-मार्गको स्थापनाको र विष्णुका कृष्णावतारको उपासना गर्नको प्रचार गरे। उनका द्वारा जस लीला-गानको उपदेश भयो उनले देशभरलाई प्रभावित गरे। अष्टछापका सुप्रसिध्द कविहरूले उनका उपदेशहरूको मधुर कवितामा प्रतिबिंबित गरे।
यसका उपरांत माध्व तथा निंबार्क संप्रदायहरूको पनि जन-समाजमा प्रभाव परेको छ । साधना-क्षेत्रमा दुई अन्य सम्प्रदाय पनि त्यस समय विद्यमान थिए। नाथहरुका योग-मार्गबाट प्रभावित सन्त सम्प्रदाय चल्यो जसमा प्रमुख व्यक्तित्व सन्त कबीरदासको छ। मुसलमान कविहरूको सूफीवाद हिंदुहरुका विशिष्टाद्वैतवाद भन्दा धेरै भिन्न छैन। केही भावुक मुसलमान कविहरु द्वारा सूफीवादबाट रंगी भए उत्तम रचनाहरु लेखी गई। संक्षेपमा भक्ति-युगको चार प्रमुख काव्य-धाराहरु मिल्दछन् : ज्ञानाश्रयी शाखा, प्रेमाश्रयी शाखा, कृष्णाश्रयी शाखा र रामाश्रयी शाखा, प्रथम दुइटै धाराहरु निर्गुण मतका अन्तर्गत आउँछन्, शेष दुइटै सगुण मत के।
ज्ञानाश्रयी शाखा[सम्पादन गर्नुहोस्]
इस शाखाका भक्त-कवि निर्गुणवादी थिए र नामको उपासना गर्थे। गुरुलाई उनी धेरै सम्मान दिथे र जाति-पाउँतिका भेदहरूको अस्वीकार गर्थे। वैयक्तिक साधनामा उनी बल दिथे। मिथ्या आडंबरहरु र रूढीहरूको उनी विरोध गर्थे। लगभग सबै सन्त अपढ थिए तर अनुभवको दृष्टिबाट समृध्द थिए। प्रायः सबै सत्संगी थिए र उनको भाषामा धेरै बोलीहरूको मिश्रण पाइन्छ यसैले यस भाषालाई 'सधुक्कडी' भनिएको छ। साधारण जनतामा यिनी संतहरूको वाणीको जबरदस्त प्रभाव परेको छ । यिनी संतहरूमा प्रमुख कबीरदास थिए। अन्य मुख्य सन्त-कविहरुका नाम छन् - नानक, रैदास, दादूदयाल, सुंदरदास तथा मलूकदास।
प्रोफेसर महावीर सरन जैनले निर्गुण भक्तिका स्वरूपका बारेमा प्रश्न उठाए छन् तथा प्रतिपादित गरे छ कि संतहरूको निर्गुण भक्तिको आफ्नो स्वरूप छ जसलाई वेदांत दर्शनका सन्दर्भमा व्याख्यायित नगरे जानसकता. तिनका शब्द छन्: "
भक्ति या उपासना को लागि गुणहरूको सत्ता आवश्यक छ। ब्रह्मका सगुण स्वरूपलाई आधार बनाएर त भक्ति / उपासनाको जानसक्दछ किन्तु जुन निर्गुण एवं निराकार छ उनको भक्ति कुन प्रकारले सम्भव छ ? निर्गुणका गुणहरूको आख्यान कुन प्रकारले गर्न सकिन्छ ? गुणातीतमा गुणहरूको प्रवाह कुन प्रकारले मान्न सकिन्छ ? जुन निरालम्ब छ, उनलाई आलम्बन कुन प्रकारले बनाय्न सकिन्छ। जुन अरूप छ, उनको रूपको कल्पना कुन प्रकारले सम्भव छ। जुन रागातीत छ, उनको प्रति रागहरूको अर्पण कुन प्रकारले गर्न सकिन्छ ? रूपातीतबाट मिलनको उत्कंठाको क्या औचित्य छ सक्दछ। जुन नामबाट पनि अतीत छ, उनको नामको जप कुन प्रकारले गर्न सकिन्छ।
शास्त्रीय दृष्टिबाट उपर्युक्त सबै प्रश्न ‘निर्गुण-भक्ति‘का स्वरूपलाई ताल ठहरुककर ‘चेलैन्ज‘ दिंदै प्रतीत छ्दछन्। यहाँ यो उल्लेखनीय छ कि संतहरु तथा सूफीहरूको ‘‘भक्ति‘‘को विशिष्ट पद्धति तथा विशिष्ट दृष्टिको वैज्ञानिक दृष्टिबाट विवेचन हुनु पर्दछ; पूर्वाग्रहरहित एवं पक्षपातहीन मनःस्थितिमा यसको व्याख्या हुनु पर्दछ। यस सम्बन्धमा केही विचार सूत्र तत्सम्बन्धित क्षेत्रका अध्येताहरु एवं अनुसंधित्सुहरूको लागि प्रस्तुत हैः
(१) कबीर आदि संतहरूको दार्शनिक विवेचना गर्दा खेरी आचार्य रामचन्द्र शुल्कले यो मान्यता स्थापितको छ कि उन्हहरुने निराकार ईश्वर को लागि भारतीय वेदान्तको पल्ला पकडा छ।
इस सम्बन्धमा जब हामी शांकर अद्वैतवाद एवं संतहरूको निर्गुण भक्तिका तुल्नुत्मक पक्षहरु मा विचार गर्दछन् त उपर्युक्त मान्यताको सीमाहरु स्पष्ट हुन जान्छन् ः
(क) शांकर अद्वैतवादमा भक्तिलाई साधनका रूपमा स्वीकार गरे गएको छ, किन्तु उसलाई साध्य न मानिएको छ। संतहरूले (सूफीहरूले भी) भक्तिलाई साध्य मानेका छन्।
(ख) शांकर अद्वैतवादमा मुक्तिका प्रत्यक्ष साधनका रूपमा ‘ज्ञान'लाई ग्रहण गरे गएको छ। वहाँ मुक्ति को लागि भक्तिको ग्रहण अपरिहार्य छैन। वहाँ भक्तिका महत्वको सीमा प्रतिपादित छ। वहाँ भक्तिको महत्व केवल यस दृष्टिबाट छ कि त्यो अन्तःकरणका मालिन्यको प्रक्षालन गर्नमा समर्थ सिद्ध हुन्छ। भक्ति आत्म-साक्षात्कार नगर्नयो सकती, त्यो केवल आत्म साक्षात्कार को लागि उचित भूमिकाको निर्माण गर सक्छ। संतहरूले आफ्नो चरम लक्ष्य आत्म साक्षात्कार या भगवद्-दर्शन मानेका छन् तथा भक्तिका ग्रहणलाई अपरिहार्य रूपमा स्वीकार गरे छ क्यहरुकि संतहरूको दृष्टिमा भक्ति नैं आत्म-साक्षात्कार या भगवद्दर्शन करान्छ।"
प्रेमाश्रयी शाखा[सम्पादन गर्नुहोस्]
मुसलमान्द सूफी कविहरूको यस समयको काव्य-धारालाई प्रेममार्गी मानिएको छ क्यहरुकि प्रेमबाट ईश्वर प्राप्त छ्दछन् यस्तो उनको मान्यता थियो। ईश्वरको तरिका प्रेम पनि सर्वव्यापी तत्त्व छ र ईश्वरको जीव सहित प्रेमको नैं सम्बन्ध छ सक्दछ, यो उनको रचनाहरूको मूल तत्त्व छ। उनीहरूले प्रेमगाथाहरु लेखी छन्। यो प्रेमगाथाहरु फारसीको मसनवीहरूको शैलीमा रची गई छन्। यिनी गाथाहरूको भाषा अवधी छ र यिनीहरूमा दोहा-चौपाई छ्न्दहरूको प्रयोग भयो छ। मुसलमान छते भएका पनि उनीहरूले हिंदू-जीवनबाट सम्बन्धित कथाहरू लेखी छन्। खंडन-मंडनमा न लडएर यिनी फकीर कविहरूले भौतिक प्रेमका माध्यमबाट ईश्वरीय प्रेमको वर्णन गरे छ। ईश्वरलाई माशूक मानिएको छ र प्रायः प्रत्येक गाथामा कुनै राजकुमार कुनै राजकुमारीलाई प्राप्त गर्नको लागि नानाविध कष्टहरूको सामना गर्दछ, विविध कसौटीहरूबाट पार हुन्छ र तब गएर माशूकलाई प्राप्त गर सक्दछ। यिनी कविहरूमा मलिक मुहम्मद जायसै प्रमुख छन्। उनको 'पद्मावत' महाकाव्य यस शैलीको सर्वश्रेष्ठ रचना छ। अन्य कविहरूमा प्रमुख छन् - मंझन, कुतुबन र उसमान।
कृष्णाश्रयी शाखा[सम्पादन गर्नुहोस्]
इस गुणको यस शाखाको सर्वाधिक प्रचार भयो छ। विभिन्न संप्रदायहरुका अन्तर्गत उच्च कोटिका कवि भएका छन्। यिनीहरूमा वल्लभाचार्यका पुष्टि-संप्रदायका अन्तर्गत सूरदास जस्तै महान कवि भएका छन्। वात्सल्य एवं श्रृंगारका सर्वोत्तम भक्त-कवि सूरदासका पदहरूको परवर्ती हिन्दी साहित्यमा सर्वाधिक प्रभाव परेको छ । यस शाखाका कविहरूले प्रायः मुक्तक काव्य नैं लेखा छ। भगवान श्रीकृष्णको बाल एवं किशोर रूप नैं यिनी कविहरूको आकर्षित गर पाएको छ यसैले यिनको काव्यहरूमा श्रीकृष्णका ऐश्वर्यको अपेक्षा माधुर्यको नैं प्राधान्य रहेको छ । प्रायः सबै कवि गायक थिए यसैले कविता र संगीतको अद्भुत सुंदर समन्वय यिनी कविहरूको रचनाहरूमा मिल्दछ। गीति-काव्यको जुन परम्परा जयदेव र विद्यापति द्वारा पल्लवित भए थियो उनको चरम-विकास यिनी कविहरु द्वारा भयो छ। नर-नारीको साधारण प्रेम-लीलाहरूलाई राधा-कृष्णको अलौकिक प्रेमलीला द्वारा व्यंजित गरेर उनीहरूले जन-मानसलाई रसाप्लावित गर दियो। आनंदको एक लहर देश भरमा दौड गई। यस शाखाका प्रमुख कवि थिए सूरदास, नंददास, मीरा बाई, हितहरिवंश, हरिदास, रसखान, नरोत्तमदास वगैरह। रहीम पनि त्यहि समयमा भए।
रामाश्रयी शाखा[सम्पादन गर्नुहोस्]
कृष्णभक्ति शाखाका अन्तर्गत लीला-पुरुषोत्तमको गान रहयो त रामभक्ति शाखाका प्रमुख कवि तुलसीदासले मर्यादा-पुरुषोत्तमको ध्यान गर्न चाहा। यसैले उनले रामचंद्रलाई आराध्य माना र 'रामचरित मानस' द्वारा राम-कथालाई घर-घरमा पुगयो दियो। तुलसीदास हिन्दी साहित्यका श्रेष्ठ कवि माने जान्छन्। समन्वयवादी तुलसीदासमा लोकनायकका सबै गुण मौजूद थिए। उनको पावन र मधुर वाणीले जनताका तमाम स्तरहरूको राममय गर दियो। त्यस समय प्रचलित तमाम भाषाहरु र छ्न्दहरूमा उनले रामकथा लेख दी। जन-समाजका उत्थानमा उनले सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण कार्य गरे छ। यस शाखामा अन्य कुनै कवि तुलसीदासका सम।न उल्लेखनीय छैन तथापि अग्रदास, नाभादास तथा प्राण चन्द चौहान पनि यस श्रेणीमा आउँछन्।
यो पनि हेर्नुहोस्[सम्पादन गर्नुहोस्]
बाहिरी लिङ्कहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]
- भक्तिकाव्यबाट साक्षात्कार (गूगल पुस्तक ; लेखक - कृष्णदत्त पालीवाल)
- राम साध्य छ, साधन न- प्रोफेसर महावीर सरन जैन[dead link]
- कविता कोश - हिन्दी काव्यको अकूत खजाना वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१९-०५-०८ मिति