शिवाजी

शिवाजी शहाजी भोसले
शिवाजीको चित्र ब्रिटिस सङ्ग्रहालयमा
प्रथम मराठा राजा
शासनकाल	१६७४–१६८०
राज्याभिषेक	६ जुन १६७४
उत्तराधिकारी	सम्भाजी
जन्म	१९ फेब्रुअरी १६३० शिवनेरी किल्ला, पुणे, भारत नजिक
मृत्यु	३ अप्रिल १६८० रायगढ किल्ला, रायगढ, मराठा साम्राज्य
रानी	महरानी साइबाइ (निम्बालकर)
सन्तान	सम्भाजी, छोरा राजाराम, छोरा सखुबाइ निम्बालकर, छोरी रानुभाइ जादभ, छोरी अम्बिकाबाइ महादिक, छोरी राजकुमारीबाइ सिर्के, छोरी
बाबु	शाहजी भोंसले
आमा	जीजाबाई
धर्म	हिन्दु

छत्रपति शिवाजी राजे भोसले (मराठी [ʃiʋaˑɟiˑ bʱoˑs(ə)leˑ]) (१६३०-१६८०)ले सन् १६७४ मा पश्चिम भारतमा मराठा साम्राज्यको आधार राखेका थिए। उनले कयौँ वर्ष औरंगजेबको मुगल साम्राज्यसंग सङ्घर्ष गरेका थिए। शिवाजीको जन्म १९ फेब्रुअरी १६३० मा शिवनेरी किल्लामा भएको थियो।

प्रारम्भिक जीवन

शाहजी भोंसलेको प्रथम पत्नी जीजाबाई राजमाता जिजाऊको कोखबाट छत्रपती शिवाजी महाराजको जन्म १९ फरवरी, १६३० मा शिवनेरी किल्लामा भएको थियो। शिवनेरीको किल्ला पुणेदेखि उत्तर तर्फ जुन्नार नगरको नजिक रहेको छ। उनको वाल्यकाल राजा राम, गोपाल, सन्तहरूको कथा र सत्सङ्गमा बितेको थियो। त्यो सबै कलामा माहिर थिए, उनले बाल्यकालमामा राजनीति एवं लडाइँको शिक्षा लिए थियो। तिनको पिता अप्रतिम शूरवीर थिए र आफ्नो अर्की पत्नी तुकाबाई मोहि्दै थियो। जीजाबाई उच्चकुलमा उत्पन्न असाधारण प्रतिभाशाली थियो। जीजाबाईराजमाता जिजाऊ जाधव वंशको थियो र तिनका पिता एक शक्तिशाली सामन्त थिए। शिवाजी महाराजका चरित्रमा माता-पिताको धेरै प्रभाव पर्यो। सानैदेखि नैं ती त्यस युगका वातावरण र घटनाओँलाई राम्ररी सम्झने लाग्थ्यो। शासक वर्गको काम कारवाहीमा ती झल्लान्थे र चिन्तित हुन जान्थे। तिनको बाल-हृदयमा स्वाधीनताको अग्नी प्रज्वलित भएको थियो। उनले केही स्वामिभक्त साथिहरूलाई एकजुट गरे। अवस्था बढ्नका साथ विदेशी शासनको बेडीहरू तोड फ्याँक्ने तिनको संकल्प प्रबलतर हुँदै आएको छ। छत्रपती शिवाजी महाराजको विवाह सन् १४ मे १६४० मा साइवाईं निम्बालेरसँग लालमहलमा भएको थियो।

सैनिक वर्चस्वको आरम्भ

शिवाजी महाराजले आफ्नो संरक्षक कोणदेवको सलाहमा बीजापुरका सुल्तानको सेवा गर्नु अस्वीकार गरिदिए। त्यस समय बीजापुरको राज्य आपसी सङ्घर्ष तथा विदेशी आक्रमणकालका दौरदेखि गुजर रह्यो थियो। यस्ता साम्राज्यका सुल्तानको सेवा गर्नका बदलामा उनले मावलोंलाई बीजापुरका विरुद्ध संगठित गर्न लागोस्। मावल प्रदेश पश्चिम घाट देखि जोडिएको छ र कुनै १५० किलोमीटर लामो र ३० किमी चौडा छ। ती सङ्घर्षपूर्ण जीवन व्यतीत गर्नका कारण कुशल योद्धा मानिन्छन्। यस प्रदेशमा मराठा र सभि जातिका मानिस रहन्छन्। शिवाजी महाराज यी सभि जातिका मानिसोलाई लिएर मावलहरू (मावळा) नाम दिएर सभिलाई सन्घटित गरे र उनीसित सम्पर्क गर्न तिनको प्रदेशदेखि परिचित भएका थिए। मावल युवकहरूलाई लाएर उनले दुर्ग निर्माणको कार्य आरम्भ गरिदिएको थियो। मावलहरूको सहयोग शिवाजी महाराजका लागि पछि उति नैं महत्त्वपूर्ण साबित भयो जति शेरशाह सूरीका लागि अफगानोंको साथ।

त्यस समय बीजापुर आपसी सङ्घर्ष तथा मुगलहरूका आक्रमणदेखि परेशान थियो। बीजापुरका सुल्तान आदिलशाह ले धेरै दुर्गहरूदेखि आफ्नो सेना हटाएर तिनलाई स्थानीय शासकुन् वा सामन्तहरूका हात सुँम्प् दिएको थियो। जब आदिलशाह बीमार पडा त बीजापुरमा अराजकता फैल गई र शिवाजी महाराजले अवसरको लाभ उठाएर बीजापुरमा प्रवेशको निर्णय लिया। शिवाजी महाराजले यसका पछिका दिनहरूमा बीजापुरका दुर्गहरूमा अधिकार गर्ने नीति अपनाई। सबैभन्दा पहिलो दुर्ग थियो तोरणको दुर्ग।

दुर्गहरूमा नियन्त्रण

तोरणको दुर्ग पूनाका दक्षिण पश्चिममा ३० किलोमीटरको दूरीमा थियो। उनले सुल्तान आदिलशाहका नजिक आफ्नो दूत बेजकर खबर भिजवाई कि ती पहिला किलेदारको तुलनामा बेहतर रकम दिनेलाई तयार हुनुभयो र यो क्षेत्र तिनलाई सौप दिए जाय। उनले आदिलशाहका दरबारिहरूलाई पहिला नैं रिश्वत दिएर आफ्नो पक्षमा गरेको थियो र आफ्नो दरबारिहरूको सलाहका मुताबिक आदिलशाहले शिवाजी महाराजलाई त्यस दुर्गको अधिपति बनाएको दिए। त्यस दुर्गमा मिली सम्पत्तिदेखि शिवाजी महाराजले दुर्गको सुरक्षात्मक कमिहरूको मरम्मतीको काम गराए। यसबाट कुनै १० किलोमीटर टाडा राजगढको दुर्ग थियो र शिवाजी महाराजले यस दुर्गमा पनि अधिकार गर्न लिया।

शिवाजी महाराजको यस साम्राज्य विस्तारको नीतिको भनक जब आदिलशाहलाई मिली त त्यो क्षुब्ध भयो। त्यसले शाहजी राजेलाई आफ्नो पुत्रलाई नियन्त्रणमा राख्नेलाई भने। शिवाजी महाराजले आफ्नो पिताको परवाह गरे बिना आफ्नो पिताका क्षेत्रको प्रबन्ध आफ्नो हाथहरूमा लियो र अतिव्ययको बहाना बनाएर नियमित लगान बन्द गरिदिए। राजगढका पछि उनले चाकनका दुर्गमा अधिकार गर्न लिया र त्यसको पछि कहरूडनाका दुर्गमा। कहरूडना (कोन्ढाणा)मा अधिकार गर्दै समय तिनलाई घूस देनी पडी। कहरूडनामा अधिकार गर्नका पछि त्यसका नाम सिंहगढ राखिएको। शाहजी राजेलाई पूना र सूपाको जागीरदारी दिएको थियो र सूपाको दुर्ग तिनको सम्बंधी बाजी मोहितेका हाथमा थियो। शिवाजी महाराजले रातका समय सूपाका दुर्गमा आक्रमण गरेर दुर्गमा अधिकार गर्न लिया र बाजी मोहितेलाई शाहजी राजेका नजिक कर्नाटक पठाई दिए। त्यसको सेनाको केही भाग पनि शिवाजी महाराजको सेवामा आए। यसै समय पुरन्दरका किलेदारको मृत्यु हो गई र किल्लाका उत्तराधिकारका लागि त्यसको तीनहरू बेटहरूमा लडाइँ छिड गई। दुइ भाइहरूका निमंत्रणमा शिवाजी महाराज पुरन्दर पुगे र कूटनीतिको सहारा ले्दै उनले सबै भाइयहरूका बन्दी बनाएको लिया। यस प्रकार पुरन्दरका किल्लामा पनि तिनको अधिकार स्थापित भयो। अब सम्मको घटनामा शिवाजी महाराजलाई कुनै युद्ध वा खूनखराबा छैन गर्नु पडा थियो। १४७ ईश्वीसम्म ती चाकनदेखि लिएर नीरा तकका भूभागका पनि अधिपति बन चुके थिए। आफ्नो बढी सैनिक शक्तिका साथ शिवाजी महाराजले मैदानी क्षेत्रहरूमा प्रवेश गर्ने योजना बनाए।

एक अश्वारोही सेनाको गठन गर्न शिवाजी महाराजले आबाजी सोन्देरका नेतृत्वमा कहरूकणका विरूद्ध एक सेना पठाईी। आबाजीले कहरूकण सहित नौ अन्य दुर्गहरूमा अधिकार गर्न लिया। यसका अतिरिक्त ताला, मोस्माला र रायटीका दुर्ग पनि शिवाजी महाराजका अधीन आ गए थिए। लूटको सारा सम्पत्ति रायगढमा सुरक्षित रखी गई। कल्याणका गवर्नरलाई मुक्त गर्न शिवाजी महाराजले कोलाबातर्फ रुख गरे र यहाँका प्रमुखहरूलाई विदेशिहरूका खिलाफ युद्धका लागि उकसाया।

शाहजीको बन्दी र युद्धविराम

बीजापुरको सुल्तान शिवाजी महाराजको हरकतहरूदेखि पहिला नैं आक्रोशमा थियो। त्यसले शिवाजी महाराजका पितालाई बन्दी बनाउने आदेश दे दिए। शाहजी राजे त्यस समय कर्नाटकमा थिए र एक विश्वासघाती सहायक बाजी घोरपडे द्वारा बन्दी बनाएर बीजापुर लाए गए। उनमा यो पनि आरोप लगाइएको कि उनले कुतुबशाह को सेवा प्राप्त गर्ने कोशिशको थियो जो गोलकहरूडा को शासक थियो र यस कारण आदिलशाहको शत्रु। बीजापुरका दुइ सरदारहरूको मध्यस्थताका पछि शाहाजी महाराजलाई यस शर्तमा मुक्त गरिएको कि ती शिवाजी महाराजमा लगाम कस्नेछ्न्। अगले चार वर्षहरूसम्म शिवाजी महाराजले बीजीपुरका खिलाफ कुनै आक्रमण गरेनन्। यस बेला उनले आफ्नो सेना संगठित गरे

प्रभुताको विस्तार

बिरला मन्दिर, दिल्लीमा शिवाजीको मूर्ति

शाहजीको मुक्तिको शर्तहरूका मुताबिक शिवाजीले बीजापुरका क्षेत्रहरूमा आक्रमण त गरेनन्मा उनले दक्षिण-पश्चिममा आफ्नो शक्ति बढाउने चेष्टा गरे तर यस क्रममा जावलीको राज्य बाधाको काम गर्न रह्यो थियो। यो राज्य सताराका सुदूर उत्तर पश्चिममा वामा र कृष्णा नदीका बीचमा स्थित थियो। यहाँको राजा चन्द्रराव मोरे थियो जसले यी जागीर शिवाजीदेखि प्राप्तको थियो। शिवाजीले मोरे शासक चन्द्ररावलाई स्वराजमा शमिल हुनेलाई कहामा चन्द्रराव बीजापुरका सुल्तानका साथ मिल गए सन् १६५६ मा शिवाजीले आफ्नो सेना लिएर जावलीमा आक्रमण गरिदिए। चन्द्रराव मोरे र त्यसको दुइटै पुरत्रहरूले शिवाजीका साथ लडाइँ कीमा अन्तमा ती बन्दी बनाएको लागि गएमा चन्द्रराव भाग गए स्थानीय मानिसहरूले शिवाजीका यस कृत्यको विरोध गरेमा ती विद्रोहलाई कुचलनमा सफल रहे। यसबाट शिवाजीलाई त्यस दुर्गमा संग्र्हीत आठ वंशहरूको सम्पत्ति मिल गई। यसका अतिरिक्त धेरै मावल सैनिक[मुरारबाजी देशपाडे] पनि शिवाजीको सेनामा सम्मिलित भए।

मुगलहरूदेखि पहिलो मुठभेड

शिवाजीका बीजापुर तथा मुगल दुइटै शत्रु थिए। त्यस समय शहजादा अनिंगजेब दक्कन को सूबेदार थियो। यसै समय १ नवम्बर, १६५६ मा बीजापुरका सुल्तान आदिलशाहको मृत्यु हो गई जसका पछि बीजापुरमा अराजकताको माहौल पैदा भयो। यस स्थितिको लाभ उठाएर अनिंगजेबले बीजापुरमा आक्रमण गरिदिए र शिवाजीले अनिंगजेबको साथ दिने बद्ला त्यसमा धावा बोल दिए। तिनको सेनाले जुन्नार नगरमा आक्रमण गर्न थुप्रो सारा सम्पत्तिका साथ २०० घोडे लूट लिये। अहमदनगरदेखि ७०० घोडे, चार हाथीका अतिरिक्त उनले गुण्डा तथा रेसिनका दुर्गमा पनि लूटपाट मचाई। यसका परिणामस्वरूप अनिंगजेव शिवाजीदेखि खफा भयो र मैत्री वार्ता समाप्त हो गई। शाहजहाँका आदेशमा अनिंगजेबले बीजापुरका साथ सन्धि गरिलिए र यसै समय शाहजहाँ बीमार पड गए त्यसको व्याधिग्रस्त हुँदै नैं अनिंगजेब उत्तर भारत चलिएको र वहाँ शाहजहाँलाई कैद गर्नका पछि मुगल साम्राज्यको शाह बन्यो।

कहरूकणमा अधिकार

दक्षिण भारतमा अनिंगजेबको अनुपस्थिति र बीजापुरको डवाँडोल राजनीतिक स्थितलाई जानेर शिवाजीले समरजीलाई जंजीरामा आक्रमण गर्नलाई कहा। तर जंजीराका सिद्दिहरूका साथ तिनको लडाइँ धेरै दिनोसम्म चली। यसका पछि शिवाजीले आफू जंजीरामा आक्रमण गरे र दक्षिण कहरूकणमा अधिकार गर्न लिया र दमनका पुर्तगालिहरूदेखि वार्षिक गर्न एकत्र गरे। कल्याण तथा भिवण्डीमा अधिकार गर्नका पछि वहाँ नौसैनिक अड्डा बनाएको लिए यस समयसम्म शिवाजी ४० दुर्गहरूका मालिक बन चुके थिए।

बीजापुरदेखि सङ्घर्ष

यता अनिंगजेबका आगरा (उत्तरको तर्फ) लौट जानेका पछि बीजापुरका सुल्तानले पनि राहतको सांस ली। अब शिवाजी नैं बीजापुरका सबैभन्दा प्रबल शत्रु रह गए थिए। शाहजीलाई पहिला नैं आफ्नो पुत्रलाई नियन्त्रणमा राख्नेलाई भनिएको थामा शाहजीले यसमा आफ्नो असमर्थता जाहिर गरे शिवाजीदेखि पार पाउनका लागि बीजापुरका सुल्तानले अब्दुल्लाह भटारी (अफजल खाँ)लाई शिवाजीका विरूद्ध पठाईा। अफजलले १२०००० सैनिकहरूका साथ १६५९ मा कूच गरे। तुलजापुरका मन्दिरहरूलाई नष्ट गर्दो त्यो सताराका ३० किलोमीटर उत्तर वाई, शिरवलका नजदीक नामक स्थानसम्म आए। तर शिवाजी प्रतापगढका दुर्गमा हि रहोस्। अफजल खाँले आफ्नो दूत कृष्णजी भास्करलाई सन्धि-वार्ताका लागि पठाईा। त्यसले त्यसको मार्फत यी संदेश भिजाए कि यदि शिवाजी बीजापुरको अधीनता स्वीकार गर्न ले तहरू सुल्तान त्यसलाई ती सबै क्षेत्रहरूको अधिकार दे द्नेछ्न् जो शिवाजीका नियन्त्रणमा छन्। साथै शिवाजीलाई बीजापुरका दरबारमा एक सम्मानित पद प्राप्त हुनेछ। हँलांकि शिवाजीका मंत्री र सलाहकार अस सन्धिका पक्षमा थिएमा शिवाजीलाई यी वार्ता रास छैन आयो। उनले कृष्णजी भास्करलाई उचित सम्मान दिएर आफ्नो दरबारमा रख लिया र आफ्नो दूत गोपीनीथलाई वस्तुस्थितिको जायजा लिने अफजल खाँका नजिक पठाईा। गोपीनाथ र कृष्णजी भास्करदेखि शिवाजीलाई यस्तो लागेको कि सन्धिको षडयन्त्र रचकर अफजल खाँ शिवाजीलाई बन्दी बनाउनु चाहन्छ। अतः उनले युद्धलाई बदलामा अफजल खाँलाई एक बहुमूल्य उपहार पठाईा र यस प्रकार अफजल खाँलाई सन्धि वार्ताका लागि राजी गरे। सन्धि स्थलमा दुइटैले आफ्नो सैनिक घात लगाएर रखे थिए मिलनेका स्तनमा जब दोनो मिले तब अफजल खनले आफ्नो कट्यारदेखि शिवजि पे वार गरे बचावमा शिवाजीले अफजल खाँलाई आफ्नो वस्त्रो वाघनखोदेखि मार दिए [१० नवमबर १६५९]|

अफजल खाँको मृत्युका पछि शिवाजीले पन्हालाका दुर्गमा अधिकार गर्न लिया। यसका पछि पवनगढ र वसंतगढका दुर्गहरूमा अधिकार गर्नका साथै साथ उनले रूस्तम खाँका आक्रमणलाई विफल पनि गरे। यसबाट राजापुर तथा दावुलमा पनि तिनको कब्जा भयो। अब बीजापुरमा आतंकको माछल पैदा भयो र वहाँका सामन्तहरूले आपसी मतभेद भुलाएर शिवाजीमा आक्रमण गर्ने निश्चय गरे। २ अक्टूबर, १६६५ मा बीजापुरी सेनाले पन्हाला दुर्गमा अधिकार गर्न लिया। शिवाजी सङ्कटमा फंस चुके थिएमा रात्रिका अंधकारको लाभ उठाएर ती भागनमा सफल रहोस्। बीजापुरका सुल्तानले स्वयं कमान सम्हालेर पन्हाला, पवनगढमा आफ्नो अधिकार वापस लियो, राजापुरलाई लूट लिया र शृङ्गारगढका प्रधानलाई मार डाला। यसै समय कर्नाटकमा सिद्दीजौहरका विद्रोहका कारण बीजापुरका सुल्तानले शिवाजीका साथ सम्झौता गर्न लिया। यस सन्धिमा शिवाजीका पिता शाहजीले मध्यस्थताको काम गरे। सन् १६६२मा भएको यस सन्धिका अनुसार शिवाजीलाई बीजापुरका सुल्तान द्वारा स्वतन्त्र शासकको मान्यता मिली। यसै सन्धिका अनुसार उत्तरमा कल्याणदेखि लिएर दक्षिणमा पोण्डासम्म (२५० किलोमीटर)को र पूर्वमा इन्दापुरदेखि लिएर पश्चिममा दावुलसम्म (१५० किलोमीटर)को भूभाग शिवाजीका नियन्त्रणमा आए। शिवाजीको सेनामा यस समयसम्म ३०००० पैदल र १००० घुडसवार भएका थिए।

मुगलहरूका साथ सङ्घर्ष

उत्तर भारतमा बादशाह बन्ने होड खतम हुनको पछि अनिंगजेबको ध्यान दक्षिणको तरफ गया। त्यो शिवाजीको बढती प्रभुतादेखि परिचित थियो र त्यसले शिवाजीमा नियन्त्रण राख्नेका उद्येश्यदेखि आफ्नो मामा शाइस्ता खाँलाई दक्षिणको सूबेदार नियुक्त गरे। शाइस्का खाँ आफ्नो १,५०,००० फोज लिएर सूपन र चाकनका दुर्गमा अधिकार गर्न पूना पुग गया। त्यसले ३ सालसम्म मावलमा लुटमार कि। एक रात शिवाजीले आफ्नो ३५० मवलोका साथ तिनमा हमला गरिदिए। शाइस्ता त खिडकीका बाटाहरू बचनिस्कनमा कामयाब रहनमा त्यसलाई यसै क्रममा आफ्नो चारऔँलाहरूदेखि हात धोनु पर्‍यो। शाइस्ता खाँका पुत्र, तथा चालीस रक्षकहरू र अन्गिनत फोजको कत्ल गरिएको। यस घटनाका पछि अनिंगजेबले शाइस्तालाई दक्कनका बदलामा बङ्गालको सूबेदार बनाएको दिए र शाहजादा मुअज्जम शाइस्ताको जग्गा लिने पठाईिएको।

सूरतमा लूट

इस जितदेखि शिवाजीको प्रतिष्ठामा इजाफा भयो। ६ साल शास्ताखानले आफ्नो १५०००० फोउज लिएर राजा शिवाजीको पुरा मुलुख जलाएर तबाह गरिदिएको थियो। ईस् लागि त्यस्को हर्जाना वसूल गर्नका लागि शिवाजीले मुगल क्षेत्रहरूमा लूटपाट मचाना आरम्भ गरे। सूरत त्यस समय पश्चिमी व्यापारिहरूको गढ थियो र हिन्दुस्तानी मुसलमानहरूका लागि हजमा जाने द्वार। यो एक समृद्ध नगर थियो र यसको बन्दरगाह धेरै महत्त्वपूर्ण थियो। शिवाजीले चार हजारको सेनाका साथ छः दिनहरूसम्म सूरतलाइका धनड्य व्यापारिलाई लूटा सामान्य आदमिलाई नहि लुटा र फेरि लौट गए। यस घटनाको चर्चा डच तथा अङ्ग्रेजोंले आफ्नो लेखहरूमा गरेकोछ। त्यस समयसम्म यूरोपीय व्यापारिहरूले भारत तथा अऩ्य एसियाई देशहरूमा बस गये थिए। नादिर शाहका भारतमा आक्रमण गर्नसम्म (१७३९) कुनै पनि यूरोपीय शक्तिले भारतीय मुगल साम्राज्यमा आक्रमण गर्ने छैन सोची थियो।

सूरतमा शिवाजीको लूटदेखि खिन्न भएर अनिंगजेबले इनायत खाँका स्थानमिएकोसुद्दीन खांलाई सूरतको फौजदार नियुक्त गरे। र शहजादा मुअज्जम तथा उपसेनापति राजा जसवंत सिंहको जग्गा दिलेर खाँ र राजा जयसिंहको नियुक्ति गरिएको। राजा जयसिंहले बीजापुरका सुल्तान, यूरोपीय शक्तिहरू तथा साना सामन्तहरूको सहयोग लिएर शिवाजीमा आक्रमण गरिदिए। यस युद्धमा शिवाजीलाई हानि हुने लगी र हार कीसम्भावनालाई देख्दै शिवाजीले सन्धिको प्रस्ताव पठाईा। जून १६६५ मा भएको यस सन्धिका मुताबिक शिवाजी २३ दुर्ग मुगलहरूलाई दे द्नेछ्न् र यस प्रकार तिनको नजिक केवल १२ दुर्ग बच जाहरूगे। यी २३ दुर्गहरूदेखि हुने सामान्यदनी ४ लाख हूण सालाना थियो। बालाघाट र कहरूकणका क्षेत्र शिवाजीलाई मिल्नेछ्न्मा तिनलाई यसका बदलामामा १३ कुन ्तहरूमा ४० लाख हूण अदा गर्न हुनेछन्। यसका अतिरिक्त प्रतिवर्ष ५ लाख हूणको राजस्व पनि ती द्नेछ्न्। शिवाजी स्वयं अनिंगजेबका दरबारमा हुनाले मुक्त रह्नेछ्न्मा तिनको पुत्र शम्भाजीलाई मुगल दरबारमा खिदमत गरनी हुनेछ। बीजापुरका खिलाफ शिवाजी मुगलहरूको साथ द्नेछ्न्।

आगरामा सामान्यन्त्रण र पलायन

शिवाजीलाई आगरा बुलाईएको जहाँ तिनलाई लागेको कि तिनलाई उचित सम्मान छैन मिल रह्यो छ। यसका खिलाफ उनले आफ्नो रोश भरे दरबारमा देखाए र अनिंगजेबमा विश्वासघातको आरोप लगाईा। अनिंगजेब यसबाट क्षुब्ध भयो र त्यसले शिवाजीलाई नजरकैद गरिदिए र तिनमा ५००० सेनिकोका पहरिया लागेको दीय॥ केही नैं दिनो बाद[१८ अगस्त १६६६ को] राजा शिवाजीलाई मार डालने इरादा ओंरन्ग्जेबको थियो। तर आफ्नो अजोड साहसतर्फ युक्तिका साथ शिवाजी र सम्भाजी दुइटै यसबाट भागनमा सफल रहे[ १७ अगस्त १६६६]। सम्भाजीलाई मथुरामा एक विश्वासी ब्राह्मणका यहाँ छोड शिवाजी बनारस, गया, पुरी हुँदै सकुशल राजगढ पुग गए [२ सप्टेम्ब‍र १६६६]। यसबाट मराठहरूलाई नवजीवन सा मिल गया। अनिंगजेबले जयसिंहमा शक गरेर त्यसको हत्या विष दिएर गरवा डाली। जसवंत सिंहका द्वारा पहल गर्नका पछि सन् १६६८मा शिवाजीले मुगलहरूका साथ अर्को बार सन्धि गरे।अनिंगजेबले शिवाजीलाई राजाको मान्यता दिए। शिवाजीका पुत्र शम्भाजीलाई ५००० को मनसबदारी मिली र शिवाजीलाई पूना, चाकन र सूपाको जिल्ला लौटा दिइएको। पर, सिंहगढ र पुरन्दरमा मुगलहरूको अधिपत्य बनाई रह्यो । सन् १६७०मा सूरत नगरलाई अर्को बार शिवाजीले लूटा। नगरदेखि १३२ लाखको सम्पत्ति शिवाजीका हात लगी र लौट्दै वक्त उनले मुगल सेनालाई सूरतका नजिक फिरदेखि हराया।

राज्याभिषेक

सन् १६७४सम्म शिवाजीले ती सबै प्रदेशहरूमा अधिकार गरेको थियो जो पुरन्दरको सन्धिका अन्तर्गत तिनलाई मुगललाई सुम्पिनु परेको थियो। ६ जून १६७४ लाई शिवाजीले शास्त्रानुसार आफ्नो राज्याभिषेक गराए। विभिन्न राज्यहरूका दूतहरू, प्रतिनिधिहरूका अतिरिक्त विदेशी व्यापारिहरूलाई पनि यस समारोहमा सामान्यन्त्रित गरिएको। शिवाजीले छत्रपतिको उपाधि ग्रहण गरे। काशीका पण्डित विशेश्वर जी भट्टलाई यसमा विशेष रूपले सामान्यन्त्रित गरिएको थियो। तर तिनको राज्याभिषेकका १२ दिन पछि नैं तिनको माताको देहान्त भयो। यस कारणदेखि ४ अक्टूबर १६७४ मा अर्को बार तिनको राज्याभिषेक भयो। दुइ बार भए यस समारोहमा लगभग ५० लाख रुपये खर्च भयो। यस समारोहमा हिन्दु स्वराजको स्थापनाको उद्घोष गरिएको थियो। विजयनगरको पतनका पछि दक्षिणमा यो पहिलो हिन्दु साम्राज्य थियो। एक स्वतन्त्र शासकको रुपमा उनले आफ्नो नामका सिक्का चलाए। यस पछि बीजापुरका सुल्तानले कहरूकण विजयका लागि आफ्नो दुइभन्दानाधीशहरूलाई शिवाजीका विरूद्ध पठाईामा ती असफल रहोस्।

दक्षिणमा दिग्विजय

सन् १६७७-७८मा शिवाजीको ध्यान कर्नाटकतर्फ गया। बम्बईका दक्षिणमा कहरूकण, तुङभद्रा नदीका पश्चिममा बेलगाँव तथा धारवाडको क्षेत्र, मैसुर, वैलारी, त्रिचूर तथा जिंजीमा अधिकार गर्नका पछि ४ अप्रिल, १६८० मा शिवाजीको देहान्त भयो।

मृत्यु र उत्तराधिकार

तीन सप्ताहको बीमारीका पछि शिवाजीको मृत्यु अप्रैल १६८० मा भएको। त्यस समय शिवाजीका उत्तराधिकार शम्भाजीलाई मिल्यो। शिवाजीका ज्येष्ठ पुत्र शम्भाजी थिए र दोर्सो पत्नीबाट राजाराम नाम एक अर्को पुत्र थियो। त्यस समय राजाराम को उमेर मात्र १० वर्ष थियो अतः मराठहरूले शम्भाजीलाई राजा स्वीकार गरे। त्यसि समय अनिंगजेब राजा शिवजिको देहान्त देखेर आफ्नो पुरे भारतमा राज्य गर्न कि अभिलाशादेखि आफ्नो ५,००,००० सेना सागर लिएर दक्शिन भारत जितने निस्क्यो। अनिंगजेबनेका दक्शिनमा आउँदैही अदिल्शाहि २ दिनोमातर्फ कुतुबशहि १ हि दिनोमा खतम गर्न दिए। तर राजा सम्भाजीका नेत्रुत्वमा मराठाओने ९ साल युद्ध गर्दै हुये आफ्नो स्वतन्त्रता बरकरा‍र रखी। अनिंगजेबका पुत्र शहजादा अकबरले अनिंगजेबका खिलाफ विद्रोह गरिदिए। शम्भाजीले त्यसलाई आफ्नो यहाँ शरण दिए। अनिंगजेबले अब फेरि जोरदार तरिकेसे शम्भाजीका खिलाफ आक्रमण गर्नु शुरु गरे। त्यसले अन्ततः १६८९ मा फितुरीदेखि शम्बाजीलाई मुकरव खाँ द्वारा बन्दी बनाएको लिया। अनिंगजेबले राजा सम्भाजीलाई बदसुलुकि ओउर बुरी हाल गरका मार दिए। आफ्नो राजालाई अनिंगजेबले बदसुलुकि ओउर बुरी हाल मारा भयो देखेर सबी मराठा स्वराज्य क्रोधीत भयो। उनले आफ्नो पुरी ताकददेखि तेस्रो राजा रामका नेत्रुत्वमा मुगलहरूदेखि सङ्घर्ष जारी रखा।१७०० ईश्वीमा राजारामको मृत्यु हो गई। त्यसको पछि राजारामकी पत्नी ताराबाईले ४ वर्षीय पुत्र शिवाजी द्वितीयको संरक्षिका बनेकार राज गर्दै रहियो। आखिरकार २५ साल मराठा स्वराज्यका यूदध लडके थके हुये अनिंगजेबको त्यसै छ्त्रपती शिवाजीका स्वराज्यमा दफन हुये।

शासन र व्यक्तित्व

शिवाजीलाई एक कुशल र प्रबुद्ध सम्राटका रूपमा जानिन्छ। हुनत उनलाई आफ्नो बाल्पयनमा पारम्परिक शिक्षा केही खास प्राप्त भएको थिएन। तर उनी भारतिय इतिहास र राजनीतिदेखि परिचित थिए। उनले शुक्राचार्य तथा कौटिल्यलाई आदर्श मानेर कूटनीतिको साहारा लिनु धेरै प्स्टक उचित समझेका थिए। आफ्नो समकालीन मुगलहरू झै उनी पनि निरंकुश शासक थिए, अर्थात शासनको सम्पूर्ण बागडोर राजाको हातमा नैं थियो। तर त्यसको प्रशासकीय कार्यहरूमा सहयोगका लागि आठ मन्त्रीहरूको एक परिषद थियो जसलाई अष्टप्रधान भनिन्थ्यो। यसमा मन्त्रीहरूका प्रधानलाई पेशवा भन्थे जो राजाका पछि सबैभन्दा प्रमुख हस्ती थिए। अमात्य वित्त र राजस्वका कार्यहरूलाई देखन्थ्यो त मन्त्री राजाको व्यक्तिगत दैनन्दिनीको खयाल रखान्थ्यो। सचिव पल्टतरी काम गरिन्थ्यो जसमा शाही मुहर लगाउनु र सन्धि पत्रहरूको आलेख तयार गर्नु सामेल हुन्थे। सुमन्त विदेश मन्त्री थियो। सेनाका प्रधानलाई सेनापति भन्थे। दान र धार्मिक मामलहरूका प्रमुखलाई पण्डितराव भन्थे। न्यायाधीश न्यायिक मामलहरूको प्रधान थियो।

मराठा साम्राज्य तीन वा चार विभागहरूमा विभक्त थियो। प्रत्येक प्रान्तमा एक सूबेदार हुन्थे जसलाई प्रान्तपति भनिन्थ्यो। हरेक सूबेदारका नजिक पनि एक अष्टप्रधान समिति हुन्थ्यो। केही प्रान्त केवल गरदाता थिए र प्रसासनका मामलेमा स्वतन्त्र। न्यायव्यवस्था प्राचीन पद्धतिमा आधारित थियो। शुक्राचार्य, कौटिल्य र हिन्दु धर्म शास्त्रहरूलाई आधार मानेर निर्णय दिइन्थ्यो। गाँवका पटेल फौजदारी मुकदमहरूको जाँच गरिन्थ्यो। राज्यको आयको साधन भूमिकर थामा चौथी र सरदेशमुखीदेखि पनि राजस्व वसूलिन्थ्यो। चौथी पडोसी राज्यहरूको सुरक्षाको गारंटीका लिया वसूलेजाने वाला गर्न थियो। शिवाजी आफ्नोलाई मराठहरूको सरदेशमुख कहता थ र यसै छसियतदेखि सरदेशमुखी कर वसूलिन्थ्यो।

धार्मिक नीति

शिवाजी एक समर्पित कट्टर हिन्दु थिए। उनी धार्मिक सहिष्णुताका पक्षपाती पनि थिए। उनक्प साम्राज्यमा मुसलमानहरूलाई धार्मिक स्वतन्त्रता थियो र मुसलमानहरूलाई धर्म परिवर्तनका लागि कुनै विवशत थिएनन्। धेरै मस्जिदहरूको निर्माणका लागि शिवाजीले अनुदान दिए। हिन्दु पण्डितहरूको प्रकार मुसलमान सन्तहरू र फकीरहरूलाई पनि सम्मान प्राप्त थियो। उनको सेनामा मुसलमानहरूको सङ्ख्या अधिक थियो। तर उमी हिन्दु धर्मको संरक्षक थिए। पारम्परिक हिन्दु मूल्यहरू तथा शिक्षामा बल दिइन्थ्यो। उनको आफ्नो अभियानहरूको आरम्भ पनि प्राय दशहरा को अवसरमा गरिन्थ्यो

चरित्र

शिवाजी महाराजलाई आफ्नो पितादेखि स्वराज कि शिक्शा नैं मिली जब बीजापुरका सुल्तानले शाहजी राजेलाई बन्दी बनाएको लिया त एक आदर्श पुत्र ती प्रकार त्यस्ने बीजापुरका शाहदेखि सन्धि गर्न शाहजी राजेलाई छुडवा लिया। यसबाट तिनको चरित्रमा एक उदार अवयव ऩजर आउँछ। त्यसलाईक पछि उनले पिताको हत्या छैन गरवाई जस्तोकि अन्य सम्राट गरे गरिन्थ्यो। शाहजी राजेका मरनेका पछि नैं उनले आफ्नो राज्याभिषेक गराए हँलांकि त्यो त्यस समयसम्म आफ्नो पितादेखि स्वतन्त्र भएर एक ठुला साम्राज्यका अधिपति हो गये थिए। तिनको नेतृत्वलाई सब मानिस स्वीकार गरिन्थ्यो यही कारण छ कि तिनको शासनकालमा कुनै आन्तरिक विद्रोह जस्ता प्रमुख घटना भएको थिएन।

वह् एक राम्रा सेनानायकका साथ एक अछा कूटनीतिज्ञ पनि थियो। धेरै जग्गाहरूमा उनले सीधै युद्ध लडने बद्ला भग लिया थियो। तर येही तिनको कुट नीति थियो, जो प्रत्येक बार बडेसे बडे शत्रुको मात दिनेमे तिनको साथ देती रही।

शिवाजी महाराजको "गनिमी कावा" नामक कुट नीति, जसमा शत्रुपर अचानक आक्रमण गरेर त्यसलाई हराइन्छ, विलोभनियतासे र आदरसहित याद गरिन्छ।

शिवाजी महाराजका गौरवमा यी पन्क्तियान लिख गई छ :-

"शिवरायांचे आठवाौं स्वरुप। शिवरायांचा आठवावा साक्षेप। 
 शिवरायांचा आठवावा प्रताप। भूमंडळी ॥"

बाह्य कडीहरू

• छत्रपति शिवाजी महाराज
• Mouni Maharaj Guru of Raje Shivaji
• शिवाजीको नौसैनिक परम्परा वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१०-०२-१९ मिति
• राष्ट्रहितमा थिए शिवाजीको नीतिहरू (वेबसंसार)