कालिज

कालिज Lophura leucomelanos
हवाइमा रहेको एक निकुञ्जमा पाइएका कालिज भालेहरू (अगाडि) पोथी (पछाडि)
संरक्षण स्थिति
कम चासोका  (आइयुसिएन ३.१)
वैज्ञानिक वर्गीकरण
जगत:	जन्तु जगत
सङ्घ:	हाड भएका
वर्ग:	पंक्षी
गण:	Galliformes
कुल:	Phasianidae
उपकुल:	Phasianinae
वंश:	Lophura
प्रजाति:	L. leucomelanos
वैज्ञानिक नाम
Lophura leucomelanos (Latham, 1790)

कालिज अथवा कालिच (वैज्ञानिक नाम: Lophura leucomelanos)

कालिज ( लोफुरा ल्युकोमेलानोस ) वा कालिज तित्रा, जंगल र झाडीहरूमा, विशेष गरी हिमालयको फेदमा, नेपाल, पाकिस्तानदेखि पश्चिमी थाइल्याण्डसम्म पाइने तित्रा हो। भालेहरू संलग्न उप-प्रजातिहरूको आधारमा धेरै परिवर्तनशील हुन्छन् तर सबैको कम्तिमा आंशिक रूपमा चम्किलो नीलो-कालो प्वाँख हुन्छ, जबकि पोथीहरू समग्रमा खैरो रंगका हुन्छन्। दुवै लिङ्गीहरूको नाङ्गो रातो अनुहार र खैरो खुट्टा हुन्छ (पछिल्लोले यसलाई रातो खुट्टा भएको चाँदीको कालिजबाट अलग गर्छ )। यो सामान्यतया व्यापक छ, यद्यपि यसको तीन पूर्वी उप-प्रजातिहरू ( एल. एल.  ओएटेसी, एल. एल.  लिनेटा, आर एल. एल.  क्रॉफर्डी ) लाई खतरामा परेको मानिन्छ र एल. एल. मोफ़िटी जंगलमा लगभग अज्ञात छ। सिकारीहरूले कालिजको सिकार धेरै गर्ने भएकाले अब यसको लोपहुने सम्भावना बढेको छ। कालिजहरूका पनि कुखुरा जस्तै ठूलो समुहमा चल्लाहरू हुन्छन्। बैसाख र जेठमा बढी जसो कालिजहरूले चल्ला निकाल्छन्। मंसिर, पुससम्म चल्लाहरू एक समुहमा बस्ने गर्छन् भने फागुन लागे पछि कालिजहरू भाले पोथिको अलग अलग जोडी बनाएर छुट्टीन्छन्।

फ्र्याङ्क फिनद्वारा लिखित गेम बर्ड्स अफ इन्डिया एण्ड एसिया जस्ता पुराना ग्रन्थहरूमा पनि यो नाम कलीगे लेखिएको छ, तर अब उनको इन्डियन स्पोर्टिङ बर्ड्समा छैन । यो प्रजातिलाई सन् १९६२ मा हवाईमा खेल चराको रूपमा परिचय गराइएको थियो । २१ अक्टोबर २०२१ मा, जम्मू र कश्मीर सरकारले कालिजलाई जम्मू र कश्मीरको केन्द्र शासित प्रदेशको चराको रूपमा घोषणा गर्‍यो ।

वर्गीकरण

कालिज तित्राको चाँदे तित्रासँग नजिकको सम्बन्ध छ र यी दुई हाइब्रिडाइज गर्न जानिन्छन् । ट्याक्सा एल. एल. लिनेटा र एल. एल. क्रफर्डीको स्थान विवादको विषय बनेको छ, केहीले तिनीहरूलाई कालिज तित्राको उप-प्रजातिको रूपमा व्यवहार गर्छन् र अरूले चाँदे तित्राको उप-प्रजातिको रूपमा। कालिज तित्रामा जस्तै तिनीहरूको खुट्टा खैरो हुन्छ तर तिनीहरूको प्वाँख चाँदीको तितरको केही उप-प्रजातिको नजिक हुन्छ। थप रूपमा, चाँदे तित्राको रूपमा, एल. एल. लिनेटा र एल. एल. क्रफर्डी इरावती नदीको पूर्वमा पाइन्छ , जुन एक प्रमुख प्राणी भौगोलिक अवरोध हो, जबकि कालिज तित्राका अन्य सबै उप-प्रजातिहरू नदीको पश्चिममा पाइन्छन् ( कालिज तित्राको उप-प्रजाति एल. एल. ओटेसी , कहिलेकाहीं त्यो नदीको पूर्वमा रहेको रिपोर्ट गरिएको छ तर यो गलत छ )। एमटीडीएनएको आधारमा , हालसालै यो पुष्टि भएको छ कि एल. एल. लिनेटा र एल. एल. क्रफर्डीलाई कालिज तित्राको उप-प्रजातिको रूपमा मानिनुपर्छ।

उपप्रजातिहरू

कालिज तीत्राका नौ मान्यता प्राप्त उप-प्रजातिहरूको वर्गीकरण यस क्रममा छन्:

१. एल. एल. ह्यामिल्टन जे.ई. ग्रे , सन् १८२९) – सेतो-शिरा भएको खैरो तीत्रा – पश्चिमी हिमालय २. एल. एल. ल्युकोमेलानोस ( लाथम , सन् १७९०) – नामांकित – नेपालका वनहरू ३. एल. एल. मेलानोटा (हटन, सन् १८४८) – कालो पिठ्युँ भएको कालिज तीत्रा – सिक्किम र पश्चिमी भुटान ४. एल. एल. मोफिट्टी ( हचिसुका , सन् १९३८) - कालो कलिज तीत्रा - मध्य म्यानमार ५. एल. एल. लाथामी (जेई ग्रे, सन् १८२९) – हर्सफिल्डको तीत्रा – पूर्वी भुटान र उत्तरी भारतदेखि म्यानमारसम्म ६. एल. एल. विलियम्सी ( ओट्स , सन् १८९८) - विलियम्स कालिज तीत्रा - पश्चिमी म्यानमार ७. एल. एल. ओटेसी ( ओगिल्भी-ग्रान्ट , सन् १८९३) – ओट्सको कालिज तीत्रा – दक्षिणी म्यानमार ८. एल. एल. क्रफर्डी (जेई ग्रे, सन् १८२९) – क्रफर्डको तीत्रा – दक्षिणपूर्वी म्यानमारदेखि प्रायद्वीपीय थाइल्याण्डसम्म ९. एल. एल. लिनेटा (भिगोर्स, सन् १८३१) - रेषायुक्त तीत्रा - दक्षिणी म्यानमारदेखि उत्तरपश्चिमी थाइल्याण्डसम्म

विवरण

भालेहरूको कुल लम्बाइ ६३ देखि ७४ सेन्टिमिटर (२५ देखि २९ इन्च) र पोथीहरूको लम्बाइ ५० देखि ६० सेन्टिमिटर (२० देखि २४ इन्च) हुन्छ।  धेरै मोटामोटी रूपमा, उप-प्रजातिहरूलाई दुई मुख्य समूहमा विभाजन गर्न सकिन्छ, पहिलो (उप-प्रजातिहरू एल. एल.  हैमिल्टन, एल. एल.  ल्यूकोमेलानोस, एल. एल.  मेलानोटा, एल. एल.  मोफिटी, आर एल. एल.  लाठमी ) प्रजातिको दायराको पश्चिमी र मध्य भागमा पाइन्छ, जबकि दोस्रो ( एल. एल.  विलियम्सि, एल. एल.  ओएटेसी, एल. एल.  लिनेटा, आर एल. एल.  क्रॉफर्डी ) पूर्वी भागमा पाइन्छ। पहिलो समूहका भालेहरूमा, धेरैजसो प्वाँखहरू चम्किलो नीलो-कालो हुन्छन्, यद्यपि धेरैजसो उप-प्रजातिहरूमा डण्ड वा मुनिको भागमा सेतो हुन्छ र एल.एल. ह्यामिल्टोनीमा सबैभन्दा पश्चिमी उप-प्रजाति शिखर सेतो हुन्छ (अन्य सबैमा नीलो-कालो शिखर हुन्छ)। दोस्रो समूहमा, मुनिको भाग र शिखर चम्किलो नीलो-कालो हुन्छ तर पुच्छर र माथिल्लो भाग सेतो (वा धेरै फिक्का खैरो) हुन्छ जसमा धेरैजसो प्वाँखहरू कालो रंगले घना रूपमा सिउँडी हुन्छन्।

पोथीहरू खैरो रङका हुन्छन्। केही उप-प्रजातिहरूमा, तल्लो भागहरू सेतो र कालो रंगमा स्पष्ट रूपमा चिन्ह लगाइएका हुन्छन्, जबकि अरूमा धेरैजसो प्वाँखहरू फिक्का-धारा भएका हुन्छन्, जसले गर्दा खैला जस्तो देखिन्छ।

जम्मू र कश्मीरको युटी चरा

२१ अक्टोबर २०२१ मा, जम्मू र कश्मीर सरकारले कालिज तीत्रालाई जम्मू र कश्मीरको केन्द्र शासित प्रदेशको चराको रूपमा घोषणा गर्‍यो ।

कालिज तीत्रालाई कश्मीरी भाषामा वान कोकुर, वान कोकुड वा बान कोकुर भनेर चिनिन्छ , जसलाई जंगली कुखुराको रूपमा अनुवाद गर्न सकिन्छ ।