राजधनेश

राजधनेश
Perched on a Maesopsis eminii tree at Valparai, India
संरक्षण स्थिति
सङ्कटापन्न  (आइयुसिएन ३.१)
वैज्ञानिक वर्गीकरण
जगत:	जन्तु जगत
सङ्घ:	हाड भएका
वर्ग:	पंक्षी
गण:	Coraciiformes
कुल:	Bucerotidae
उपकुल:	Bucerotinae
वंश:	Buceros
प्रजाति:	B. bicornis
वैज्ञानिक नाम
Buceros bicornis Linnaeus, 1758
पर्याय
Buceros homrai Dichoceros bicornis Buceros cavatus Homraius bicornis

(भिडियो) राजधनेश

राजधनेश

राज धनेश ( बुसेरोस बाइकर्निस ), जसलाई कन्केभ-क्यास्क्ड धनेश , ग्रेट इन्डियन धनेश वा ग्रेट पाइड हर्नबिल पनि भनिन्छ , धनेश परिवारको ठूला सदस्यहरू मध्ये एक हो । यो भारतीय उपमहाद्वीप र दक्षिणपूर्वी एसियामा पाइन्छ । यो मुख्यतया फलफूल खाने प्राणी हो , तर यसले साना स्तनधारी प्राणी, सरीसृप र चराहरूको पनि शिकार गर्छ। यसलाई सन् २०१८ देखि IUCN रातो सूचीमा कमजोरको रूपमा सूचीबद्ध गरेको छ । यसले लगभग ५० वर्षसम्म बन्दी जीवन बिताएको थाहा भएको छ। यसको ठूलो आकार र रंग र धेरै आदिवासी संस्कृति र रीतिरिवाजहरूमा महत्त्वको कारण, केरला सरकारले यसलाई आधिकारिक केरला राज्य चराको रूपमा घोषणा गरेको छ। यो अरुणाचल प्रदेशको राज्य चरा पनि हो ।

वर्गीकरण

सन् १७५८ मा स्विडेनी प्रकृतिविद् कार्ल लिनियसले आफ्नो पुस्तक "सिस्टेमा नेचुराई" को दशौं संस्करणमा राज धनेशको औपचारिक वर्णन गरेका थिए । उनले यसलाई गैंडाको धनेशसँग बुसेरोस जातमा राखे र बुसेरोस बाइकर्निस नामको द्विपदीय नाम राखे । लिनियसले स्थानलाई चीन भनेर निर्दिष्ट गरे। प्रजातीको नाम ल्याटिन बेसेरोसबाट आएको हो जसको अर्थ "गोरु जस्तै सिङ भएको" हो जुन प्राचीन ग्रीक बोकेरोसबाट आएको हो जसले बोसको अर्थ "गोरु" र केरोसको अर्थ "सिङ" लाई जोड्दछ । विशिष्ट बाइकर्निस ल्याटिन हो र यसको अर्थ "दुई-सिङ भएको" हो। यो प्रजाति एकल प्रकारको छ : कुनै उप-प्रजातिहरू पहिचान गरिएको छैन।

यो प्रजाति पहिले पश्चिमी घाटबाट उप-प्रजाति क्याभाटस र उप-हिमालयी वनबाट नामांकित रूप होमराईमा विभाजित थियो । सुमात्राबाट उप-प्रजातिहरूलाई कहिलेकाहीं क्रिस्टाटस पनि भनिन्थ्यो । जनसंख्यामा भिन्नता मुख्यतया आकारमा हुन्छ, हिमालयी चराहरू दक्षिणबाट आउने चराहरू भन्दा ठूला हुन्छन् र अब यो प्रजातिलाई सामान्यतया मोनोटाइपिक मानिन्छ ।

विवरण

राज धनेश एउटा ठूलो चरा हो, ९५–१३० सेन्टिमिटर (३७–५१ इन्च) लामो, १५२ सेन्टिमिटर (६० इन्च) पखेटा फैलिएको र २ देखि ४ किलोग्राम (४.४ देखि ८.८ पाउण्ड) तौल भएको भालेको औसत तौल ३ किलोग्राम (६.६ पाउण्ड) हुन्छ भने, पोथीको २.५९ किलोग्राम (५.७ पाउण्ड) हुन्छ। यो सबैभन्दा भारी, तर सबैभन्दा लामो होइन, एसियाली धनेश हो। जमिनको धनेशलाई छुट्टै परिवार, बुकोरभिडेमा विभाजन गरिएपछि , राज धनेश सबै विशिष्ट धनेशहरूमध्ये सबैभन्दा भारीको रूपमा शासन गर्दछ । पोथीहरू भालेभन्दा साना हुन्छन् र रातो आँखाको सट्टा नीलो-सेतो हुन्छन्, यद्यपि कक्षीय छाला गुलाबी हुन्छ। अन्य धनेशहरू जस्तै, तिनीहरूको प्रमुख "आँखाहरू" हुन्छन्।

धनेशको सबैभन्दा प्रमुख विशेषता भनेको यसको विशाल चुच्चोको माथि चम्किलो पहेंलो र कालो रंगको खप्पर हो । अगाडिबाट हेर्दा खप्पर U-आकारको देखिन्छ, र माथिल्लो भाग अवतल हुन्छ, जसको छेउमा दुईवटा धारहरू हुन्छन् जसले अगाडि बिन्दुहरू बनाउँछन्, जहाँबाट ल्याटिन प्रजातिलाई बाइकोर्निस (दुई-सिङ्गे) उपनाम दिइएको छ। पोथीहरूमा खप्परको पछाडिको भाग रातो हुन्छ, जबकि भालेहरूमा खप्परको अगाडि र पछाडिको तल्लो भाग कालो हुन्छ।

चुच्चो खोक्रो हुन्छ र यसले कुनै ज्ञात उद्देश्य पूरा गर्दैन, यद्यपि यो यौन छनोटको परिणाम हो भन्ने मानिन्छ । भाले धनेशहरू हवाई चट्टान हान्नमा संलग्न हुन्छन्, उडानमा चराहरू एकअर्कालाई प्रहार गर्छन्। भालेले प्रिन ग्रन्थि स्राव, जुन पहेंलो हुन्छ, प्राथमिक प्वाँख र चुच्चोमा फैलाउँछ जसले गर्दा तिनीहरूलाई चम्किलो पहेंलो रंग मिल्छ। चुच्चोको कमिसर कालो हुन्छ र दाँतेदार किनारा हुन्छ जुन उमेरसँगै थोत्रो हुँदै जान्छ।

पखेटाको धड्कन भारी हुन्छ र उडानमा चराहरूले उत्पादन गर्ने आवाज टाढाबाट पनि सुन्न सकिन्छ। यो आवाजलाई पानी तान्ने इन्जिन सुरु हुँदा धुवाँ फ्याँक्ने सगँ तुलना गरिएको छ।

धनेश परिवारका अन्य सदस्यहरू जस्तै, तिनीहरूको हड्डीहरू अत्यधिक वायवीय हुन्छन् , जसमा पखेटाको हड्डीको टुप्पोसम्म खोक्रो हावा डुँडहरू फैलिएका हुन्छन्। यो शारीरिक विशेषता रिचर्ड ओवेनले उल्लेख गरेका थिए , जसले १८३३ मा लन्डनको प्राणी समाजमा मृत्यु भएको नमूनाको विच्छेदन गरेका थिए।

वितरण र बासस्थान

राज धनेश भारत , भुटान , नेपाल , मुख्य भूमि दक्षिणपूर्वी एसिया र सुमात्राको जंगलमा पाइन्छ । यसको वितरण पश्चिमी घाट र हिमालयको फेदमा खण्डित छ। वन फँडानीले भारतका धेरै भागहरूमा यसको दायरा घटाएको छ जस्तै कोल्ली पहाडहरूमा जहाँ यो सन् १८६० को दशकमा भेटिएको थियो।

यसले पहाडी क्षेत्रहरूमा घना, पुरानो र काम नलाग्ने वनहरू मन पराउँछ। यो वर्षावनको ठूलो भागमा निर्भर देखिन्छ।

थाइल्याण्डमा, भालेहरूको घरको दायरा प्रजनन मौसममा लगभग ३.७ किलोमिटर (२.३ माइल) र गैर-प्रजनन मौसममा लगभग १४.७ किलोमिटर (९.१ माइल) रहेको पाइयो। यसको जनसंख्या विविधताको अध्ययनको लागि आणविक दृष्टिकोणहरू प्रयास गरिएको छ।

व्यवहार र पारिस्थितिकी

खाना

राज धनेशहरू सामान्यतया साना समूहहरूमा देखिन्छन्, कहिलेकाहीं ठूला समूहहरू फलफूलका रूखहरूमा जम्मा हुन्छन्। दक्षिणपूर्वी भुटानमा १५० देखि २०० चराहरूको समूह भेटिएको छ। जंगलमा राज धनेशको आहारमा मुख्यतया फलफूल हुन्छ। खाद्य स्रोतको रूपमा नेभारा विशेष रूपमा महत्त्वपूर्ण छ। भिटेक्स अल्टिसिमालाई अर्को महत्त्वपूर्ण खाद्य स्रोतको रूपमा उल्लेख गरिएको छ। राज धनेशहरूले पर्सिया , अल्सियोडाफ्ने र मिरिस्टिका जस्ता लौरेसी र मिरिस्टिका परिवारका लिपिड-युक्त फलहरूमा पनि चर्छन् । तिनीहरूले फलफूलको आफ्नो आहारबाट पूर्ण रूपमा पानी प्राप्त गर्छन्। तिनीहरू धेरै वन रूख प्रजातिहरूको महत्त्वपूर्ण फैलावटकर्ता हुन्।

तिनीहरूले साना स्तनधारी जनावरहरू, चराहरू, साना सरीसृपहरू र कीराहरू पनि खान्छन् । सिंह-पुच्छर भएका मकाकहरू यी हर्नबिलहरूसँगै चरिरहेको देखिएको छ।

तिनीहरू हाँगाहरूमा चारो खोज्छन्, उफ्रँदै हिँड्छन्, कीराहरू खोज्छन्, चराहरू र साना छेपारोहरू गुँडमा राख्छन्, बोक्रा च्यात्छन् र तिनीहरूलाई जाँच्छन्। शिकार समात्छन्, हावामा फ्याँक्छन् र निल्छन्। एक दुर्लभ गिलहरी, त्रावणकोर उड्ने गिलहरी ( पेटिनोमिस फस्कोकापिल्लस ) खाएका छन् र पश्चिमी घाटमा भारतीय स्कप्स उल्लू ( ओटस बक्कामोएना ), जङ्गली उल्लू ( ग्लाउसिडियम रेडिएटम ) र श्रीलंकाली हरियो परेवा ( ट्रेरोन पोम्पाडोरा ) लाई शिकारको रूपमा लिन्छन् ।

प्रजनन

प्रजनन मौसममा ( पुष देखी बैशाख ) ठूला धनेशहरू धेरै स्वरबद्ध हुन्छन्। तिनीहरूले ठूलो स्वरमा युगल गीतहरू निकाल्छन्, जुन भाले द्वारा सेकेन्डमा एक पटक दिइएको ठूलो "कोक" बाट सुरु हुन्छ, जसमा पोथी पनि सामेल हुन्छिन्। त्यसपछि जोडीले एकै स्वरमा बोलाउँछ, गर्जन र भुकको द्रुत मिश्रणमा परिणत हुन्छ। तिनीहरूले गुँड बनाउनको लागि परिपक्व जंगलहरू रुचाउँछन्। ठूला, अग्ला र पुराना रूखहरू, विशेष गरी क्यानोपी माथि उठ्ने उदीयमान रूखहरू गुँड बनाउनको लागि रुचाइएका देखिन्छन्। तिनीहरूले एकपत्नी जोडी बन्धन बनाउँछन् र २-४० व्यक्तिहरूको सानो समूहमा बस्छन्। २० वटासम्म चराहरू सम्मिलित समूह प्रेम प्रदर्शनहरू अवलोकन गरिएको छ।

पोथी धनेशले ठूलो रूखको खोक्रोमा गुँड बनाउँछिन्, जसको खोलो मुख्यतया दिसाबाट बनेको प्लास्टरले बन्द हुन्छ। चल्लाहरू आधा विकसित नभएसम्म उनी त्यहाँ कैद रहन्छिन्, भालेमा भर पर्छिन् र आफ्नो खाना ल्याउन भर पर्छिन्। यस अवधिमा पोथी पूर्ण रूपमा नाङ्गो हुन्छ। साना चल्लाहरूको प्वाँख हुँदैन र तिनीहरू धेरै मोटा देखिन्छन्। आमालाई उनको जोडीले सिलमा रहेको चिराबाट खुवाउँछ। गुँडमा एक वा दुई अण्डा हुन्छन्, जुन उनी ३८-४० दिनसम्म ओथारो बस्छिन्। पोथीले गुँडको चिराबाट दिसा निकाल्छिन्, जस्तै दुई हप्ताको उमेरका चल्लाहरूले गर्छन्। पोथी गुँडबाट निस्किएपछि, चल्लाहरूले फेरि त्यसलाई बन्द गर्छन्।

साना चराहरूमा शिरको कुनै निशान हुँदैन। दोस्रो वर्ष पछि अगाडिको भाग माथिल्लो चुच्चोबाट अलग हुन्छ र तेस्रो वर्षमा यो दुई किनारहरू बाहिर र माथि बढ्दै अनुप्रस्थ अर्धचन्द्राकार बन्छ, जबकि अगाडिको भाग पछाडिको छेउको चौडाइसम्म फराकिलो हुन्छ। पूर्ण विकास हुन पाँच वर्ष लाग्छ।

बास

बासस्थानहरू नियमित रूपमा प्रयोग गर्छन् र चराहरू लामो दूरीबाट सूर्यास्तको समयमा समयमै आइपुग्छन्, प्रत्येक दिन उही मार्गहरू पछ्याउँछन्। वरपरका धेरै अग्ला रूखहरू प्रयोग गर्छन् चराहरूले थोरै पातहरू भएका अग्ला हाँगाहरू छनौट गर्छन्। तिनीहरू साँझ अबेरसम्म स्थानको लागि दौडधुप गर्छन्। सुत्दा तिनीहरूले आफ्नो घाँटी पछाडि तान्छन् र चुच्चोलाई कोणमा माथि समात्छन्।

धम्कीहरू

वन फँडानीका कारण बासस्थानको क्षतिले राज धनेशलाई मुख्यतया खतरामा पारेको छ। यसको मासु, बोसो र शरीरका भागहरू जस्तै शिर र पुच्छरको प्वाँखको लागि यसको शिकार गरिन्छ, जुन सजावटको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। आदिवासीहरूले राज धनेशलाई यसको विभिन्न भागहरूको लागि शिकार गर्छन्। चुच्चो र टाउकोलाई आकर्षणमा प्रयोग गरिन्छ र मासुलाई औषधीय मानिन्छ। साना चराहरूलाई स्वादिष्ट मानिन्छ। कम्बोडिया जस्ता धेरै क्षेत्रहरूमा जनसंख्यामा गिरावट आएको उल्लेख गरिएको छ।

उत्तरपूर्वी भारतका केही भागहरूमा आदिवासीहरूले टाउकोमा लगाउने प्वाँखहरू प्रयोग गर्छन् र खप्परहरू प्रायः सजावटको रूपमा लगाइन्छ। सेमा नागहरूले मासु खानको लागि अयोग्य ठान्छन्, किनभने तिनीहरू विश्वास गर्छन् कि यसले चरा जस्तै आफ्नो खुट्टामा घाउहरू उत्पादन गर्दछ। धनेशको प्वाँखहरूसँग नाच्दा, तिनीहरू तरकारीहरू खानबाट जोगिन्छन् किनकि त्यसो गर्दा पनि खुट्टामा उस्तै घाउहरू उत्पादन हुने विश्वास गरिन्छ।

संरक्षण

राज धनेशलाई CITES परिशिष्टमा सूचीबद्ध गरिएको छ। यसलाई सन् २०१८ देखि IUCN रातो सूचीमा कमजोरको रूपमा सूचीबद्ध गरिएको छ । संरक्षण कार्यक्रमहरूले आदिवासीहरूलाई प्राकृतिक धनेशहरूको सट्टामा बन्दी धनेश र बनावटी शिरबाट प्वाँखहरू प्रदान गर्ने प्रयास गरेका छन्।

संस्कृतिमा

राज धनेशलाई नेपालमा होमराई र मसुरीमा बनराव भनिन्छ , दुबैको अर्थ "जंगलको राजा" हो। यो भारतीय राज्य केरला र अरुणाचल प्रदेशको आधिकारिक राज्य चरा हो ।

तस्विर सङ्ग्रह

• 
• 
• 
• 
• 
•