सानो धनेश

सानो धनेश
गुँडमा रहेको पोथीलाई आहारा खुवाउँदै भाले
संरक्षण स्थिति
कम चासोका  (आइयुसिएन ३.१)
वैज्ञानिक वर्गीकरण
जगत:	जन्तु जगत
सङ्घ:	हाड भएका
वर्ग:	पंक्षी
गण:	Coraciiformes
कुल:	Bucerotidae
वंश:	Ocyceros
प्रजाति:	O. birostris
वैज्ञानिक नाम
Ocyceros birostris (Scopoli, 1786)
पर्याय
Lophoceros birostris Tockus birostris Ocyceros ginginianus Meniceros birostris

[[[सानो धनेश]]]]

सानो धनेश वा भारतीय खैरो धनेश ( Ocyceros birostris ) भारतीय उपमहाद्वीपमा पाइने एक सामान्य धनेश हो । यो प्रायः वनस्पतिजन्य हुन्छ र सामान्यतया जोडीमा देखिन्छ। यसको शरीरभरि खैरो प्वाँखहरू हुन्छन् जसको पेट हल्का खैरो वा मलिन सेतो हुन्छ। सिङ कालो वा गाढा खैरो हुन्छ जसको सिङको वक्रता बिन्दुसम्म फैलिएको हुन्छ। यो धेरै शहरहरूमा शहरी क्षेत्रहरूमा पाइने केही धनेश प्रजातिहरू मध्ये एक हो जहाँ तिनीहरू बाटोहरूमा ठूला रूखहरूको प्रयोग गर्न सक्षम हुन्छन्।

विवरण

भारतीय खैरो धनेश एक मध्यम आकारको धनेश हो, जसको लम्बाइ लगभग ६१ सेन्टिमिटर (२४ इन्च) हुन्छ। माथिल्लो भाग खैरो खैरो रंगको हुन्छ र त्यहाँ फिक्का भौँको हल्का निशान हुन्छ । कानको आवरण गाढा हुन्छ। पखेटाको उड्ने प्वाँखहरू सेतो टुप्पो भएको गाढा खैरो रंगको हुन्छ। पुच्छरमा सेतो टुप्पो र गाढा आधा घुमाउरो पट्टी हुन्छ। तिनीहरूको आँखा वरीपरी रातो हुन्छ र आँखाको परेलाहरू हुन्छन्। खप्पर छोटो र चुच्चो हुन्छ।

भालेको चुच्चो गाढा रंगको हुन्छ र बैठक र तल्लो जबडा पहेँलो रङ्गको हुन्छ। भालेको आँखा वरिपरिको नाङ्गो छाला गाढा हुन्छ, र कहिलेकाहीँ पोथीको आँखाको माथिल्लो भाग फिक्का रातो हुन्छ। पोथीको चुच्चो बढी पहेंलो हुन्छ जसको आधारमा आधा भाग र खप्परमा कालो हुन्छ। किशोरहरूमा खप्परको अभाव हुन्छ र आँखा वरिपरिको नाङ्गो छाला मधुरो सुन्तला रंगको हुन्छ।

वितरण

यो प्रजाति मुख्यतया लगभग २००० फिट (६१० मिटर) सम्मको समतल भूभागमा पाइन्छ। यो हिमालयको फेदबाट दक्षिणतिर पाइन्छ, पश्चिममा सिन्धु प्रणाली र पूर्वमा गंगा नदीले घेरिएको छ । यसले सुख्खा पश्चिमी क्षेत्रमा स्थानीय आवागमन गर्न सक्छ। यो पुराना मार्ग रूखहरू भएका शहरहरूमा पनि पाइन्छ। यो प्रजाति धर्मशाला शहर (हिमाचल प्रदेश) मा गर्मी र वर्षायाममा (मे देखि सेप्टेम्बर, सन् २०१७) लगभग १५०० देखि १६०० मासलमा जोडीमा अवलोकन गरिएको छ। र पश्चिमी घाटको मालाबार खैरो धनेशसँग धेरै मिल्दैन ।

व्यवहार र पारिस्थितिकी

यसको आवाज कालो चङ्गाको जस्तै चिच्याउने आवाज हो । यसको उडान भारी हुन्छ र यसमा चिप्लिने तरिका मिलेर फड्को मार्नु समावेश हुन्छ। तिनीहरू जोडी वा सानो समूहमा पाइन्छन्।

गुँड बनाउने मौसम फाल्गुन देखि जेष्ठसम्म हुन्छ र गुँड एक देखि पाँच धेरै सममित सेतो अण्डाहरूमा फरक हुन्छ। भारतीय खैरो धनेशहरूले सामान्यतया अग्लो रूखहरूमा रूखको खोक्रोमा गुँड बनाउँछन्। अवस्थित खोक्रोलाई उपयुक्त हुने गरी थप उत्खनन गर्न सक्छन्। पोथी गुँडको खोक्रोमा प्रवेश गर्छिन् र गुँडको प्वाललाई बन्द गर्छिन्, केवल एउटा सानो ठाडो चिरा छोड्छ जसबाट भाले उसलाई खाना खुवाउँछ। भालेले भालेद्वारा आपूर्ति गरिएको मलमूत्र र माटोको छर्राहरू प्रयोग गरेर गुँडको प्रवेशद्वार बन्द गर्छ। गुँड भित्र हुँदा, पोथीले आफ्नो उड्ने प्वाँखहरू पगाल्छिन् र अण्डाहरू ओथार्छिन् । भाले गुँडका कैदीहरूलाई बोक्राका टुक्राहरूको स्थिर आपूर्ति प्रदान गर्दछ ताकि अवशोषण र सोषणद्वारा मलमूत्र गुँडबाट हटाइयोस् र गुँड टोड्काभित्र सूक्ष्म-जलवायु कायम राख्न मद्दत होस्। पोथीको प्वाँखको पुन: वृद्धि चल्लाहरूको परिपक्वतासँग मेल खान्छ, जुन बिन्दुमा गुँड फोर्छ।

मुम्बई नजिकैको गुँडमा गरिएको एक अध्ययनले देखाएअनुसार धनेशहरूले खाने मुख्य फलफूलका रूखहरूमा स्ट्रेब्लस एस्पर , क्यान्सजेरा रिदी , क्यारिसा कारन्डास , ग्रीविया टिलियाफोलिया , लानिया कोरोमन्डेलिका , फिकस एसपीपी, स्टेरकुलिया युरेन्स र सेक्युरिनेगा ल्युकोपिरस थिए । तिनीहरूले आफ्नो आहारमा मोलस्क, बिच्छी, कीरा, साना चराहरू (तिनीहरूलाई गुलाबको घेरा भएको प्याराकीटका चल्लाहरू हटाउने र सम्भवतः शिकार गर्ने रेकर्ड गरिएको छ) र सरीसृपहरू लिन पनि जान्दछन् । तिनीहरूले थेभेटिया पेरुभियानाका फलहरू खान्छन् , जुन धेरै कशेरुकाहरूका लागि विषाक्त मानिन्छ।

तिनीहरू लगभग पूर्ण रूपमा वनस्पति हुन्, तर गुँड बनाउने अवधिमा झरेका फलहरू टिप्न, धुलोमा खेल्न,वा गुँडको टोड्को बन्द गर्न माटोका गोलाहरू उठाउन जमिनमा धेरै कम ओर्लिन्छन्। तिनीहरू विभिन्न सामाजिक गतिविधिहरूमा संलग्न हुन्छन्, जसमा चुच्चो समात्ने र हवाई दौडने समावेश छ।

स्रोत [[[विकिपीडिया]]]

तस्विर सङ्ग्रह

• 
  भारतको उत्तराखण्डमा
• 
  गुँडमा
• 
  हैदराबादमा
• 
  हैदराबादमा
• 
  भारतको पुणेमा
• 
• 
• 
• 
• 
•