सेतोपेटे चिबे

सेतोपेटे चिबे
भारतमा पाइएको सेतोपेटे चिबे
संरक्षण स्थिति
कम चासोका  (आइयुसिएन ३.१)
वैज्ञानिक वर्गीकरण
जगत:	जन्तु जगत
सङ्घ:	हाड भएका
वर्ग:	पंक्षी
गण:	Passeriformes
कुल:	Dicruridae
वंश:	Dicrurus
प्रजाति:	D. caerulescens
वैज्ञानिक नाम
Dicrurus caerulescens (Linnaeus, 1758)
Subspecies
D. c. caerulescens D. c. leucopygialis Blyth, 1846 D. c. insularis Sharpe, 1877
पर्याय
Balicassius caerulescens Buchanga caerulescens

सेतोपेटे चिबे यसलाई अङ्ग्रेजीमा ह्वाइट-बेलिड ड्रोङ्गो (White-bellied Drongo) भनिन्छ। सेतो पेटे चिबे ( Dicrurus caerulescens ) भारतीय उपमहाद्वीपभरि पाइने चिबेको प्रजाति हो । डिक्रुरिडे परिवारका अन्य सदस्यहरू जस्तै , तिनीहरू कीटभक्षी हुन्छन् र मुख्यतया कालो रंगका हुन्छन्, तर सेतो पेट र बाहिरी भागका साथ। यद्यपि, सबै साना चराहरू कालो हुन्छन् र कालो चिबेसँग भ्रमित हुन सक्छन् , जुन सानो देखिने रूपमा बढी सघन हुन्छ। श्रीलंकामा पाइने उप-प्रजातिहरूमा सेतो बाहिरी भागमा मात्र सीमित हुन्छ।

वर्गीकरण

सन् १७४७ मा अङ्ग्रेजी प्रकृतिविद् जर्ज एडवर्ड्सले आफ्नो पुस्तक "अ नेचुरल हिस्ट्री अफ अनकमन बर्ड्स" को दोस्रो खण्डमा सेतो पेट भएको चिबेको चित्रण र विवरण समावेश गरे। उनले "द फोर्क-टेल'ड इन्डियन बुचर-बर्ड" भन्ने अंग्रेजी नाम प्रयोग गरे। एडवर्ड्सले आफ्नो हातले रंगिएको नक्काशी बंगालबाट लन्डनमा रेशम-ढाँचा डिजाइनर जोसेफ डान्ड्रिजलाई पठाइएको नमूनामा आधारित गरे । जब सन् १७५८ मा स्विडेनी प्रकृतिविद् कार्ल लिनियसले दशौं संस्करणको लागि आफ्नो सिस्टमा नेचुरेलाई अपडेट गरे , उनले सेतो पेटे चिबेलाई ल्यानियस जातिमा राखे । लिनियसले संक्षिप्त विवरण समावेश गरे, द्विपद नाम "ल्यानियस क्यारुलेसेन्स" को रचना गरे र एडवर्ड्सको कामलाई उद्धृत गरे। विशिष्ट उपनाम क्यारुलेसेन्स ल्याटिन हो जसको अर्थ "नीलो" हो। सेतो पेटे चिबेलाई अब फ्रान्सेली पक्षीविद् लुइस पियरे भियलोटले सन् १८१६ मा प्रस्तुत गरेको डिक्रुरस जातको अन्य चिबेहरूसँग राखिएको छ ।

तीन उप-प्रजातिहरू पहिचान गरिएका छन्:

-- घ. ग. क्यारुलेसेन्स ( लिनियस , सन् १७५८) – दक्षिण नेपालदेखि पश्चिम, दक्षिण भारत -- डी. सी. इन्सुलारिस ( शार्प , सन् १८७७) – उत्तरी श्रीलंका -- डी. सी. ल्युकोपिजियलिस ब्लिथ , १८४६ – दक्षिण श्रीलंका

विवरण

यो चिबे माथिल्लो भागमा कुनै चम्किलो प्वाँख नभएको कालो र घाँटी र छातीमा खैरो रंगको हुन्छ, जबकि पेट र तल भारतीय रूपमा पूर्ण रूपमा सेतो हुन्छ जुन नामांकित उप-प्रजाति हो। पुच्छरको कापे कालो चिबे भन्दा कम गहिरो हुन्छ जुन प्रायः एउटै बासस्थानमा देखिन्छ। युवा कालो चिबेको तल्लो भागमा धेरै सेतो हुन सक्छ तर यो सामान्यतया खैरो देखिने हुन्छ। श्रीलंकालीहरूले उत्तरी सुख्खा क्षेत्रको द्वीपवाद बनाउँछन् र दक्षिणी भिजेको क्षेत्रको ल्युकोपीजियालिसमा सेतो अन्तिममा सीमित हुन्छ। एक वर्ष भन्दा कम उमेरका चराहरूमा तल्लो भागमा सेतो हुँदैन तर माथि र तल खैरो रंगको हुन्छ। भालेहरूको पुच्छर पोथीहरूको तुलनामा औसतमा धेरै छोटो हुन्छ।

उत्तरी चराहरू ठूला भएमा चराहरूको आकार चिकित्सकीय रूपमा फरक हुन्छ । स्थानीय रूपमा धेरै भिन्नता भए तापनि तलको भागमा सेतो रंगको मात्रा पनि आकारसँगै घट्दै जान्छ। श्रीलंकाली रूपहरू ल्युकोपिजियालिस र इन्सुलारिस भारतीय रूप भन्दा गाढा हुन्छन् र श्रीलंकाली रूपहरू भित्र केही अन्तर्विभाजन हुन्छ। यो प्रजाति डिक्रुरस ल्युकोफेयससँग नजिकको सम्बन्ध भएको मानिन्छ तर आणविक अनुक्रम अध्ययनहरूबाट पुष्टि भएको छैन।

सेतो पेटे चिबे र कालो चिबे दुवैको डिप्लोइड क्रोमोजोम संख्या ६८ हुन्छ।

वितरण र बासस्थान

सेतो पेटे चिबे भारत र श्रीलंकामा बस्ने प्रजननकर्ता हो । यो प्रजाति सामान्यतया सुख्खा झाडी वा खुला जंगलमा पाइन्छ। यसको वितरण हिमालयको दक्षिणमा रहेको प्रायद्वीपीय भारत र पश्चिममा अरावलीले घेरिएको गंगा नदीको पश्चिममा सीमित छ।

व्यवहार र पारिस्थितिकी

चराहरू प्रायः एक्लै वा तीन जनासम्मको समूहमा देखिन्छन्, कहिलेकाहीँ मिश्रित प्रजातिका चराहरूको बथानमा सामेल हुन्छन् । तिनीहरू रूखहरूको टुप्पो नजिकै सीधा बस्छन् र छोटो हवाई कलाबाजिहरु प्रयोग गरेर हावामा कीराहरू समात्छन्। ठूला कीराहरूलाई तिनीहरूको पञ्जा प्रयोग गरेर समात्न सक्छन्। यस चिबेको गीत स्पष्ट नोटहरूसँग मिसिएका स्ट्याकाटो नोटहरूको श्रृंखला हो र यसमा अन्य चराहरूको आवाजको नक्कल समावेश हुन सक्छ।

प्रजनन मौसम फाल्गुन देखि साउन सम्म हुन्छ। कप गुँड कालो चिबे जस्तै हुन्छ तर सामान्यतया धेरै हाँगाहरू मिलेर बनेको हुन्छ र घाँसले राम्रोसँग घेरिएको हुन्छ। दुई देखि चार अण्डा फराकिलो छेउमा रातो धब्बाहरू सहित फिक्का साल्मन रंगको गुँडमा पार्छन् जुन रूखको कापमा २० देखि ३० फिट अग्लो हुन सक्छ। यी गुँडमा आक्रामक हुन्छन् र आफूभन्दा धेरै ठूला सम्भावित खतराहरूलाई आक्रमण गर्नेछन्। भीडभाड गर्दा तिनीहरूले गिलहरीहरूको खतरा जनाउने स्वर वा बिरालोको मेउइङको नक्कल गरेको पाइएको छ र चर्ने बथानहरूमा सामेल हुन जानिन्छन्।

मुख्यतया कीटभक्षी भएतापनि तिनीहरू अवसरवादी हुन्छन् र साना चराहरूको शिकार गर्ने जानिन्छन्। अन्य चिबेहरू जस्तै, तिनीहरूले आफ्नो शिकारलाई सम्हाल्दा आफ्नो खुट्टा प्रयोग गर्छन्। तिनीहरूले साँझ ढिलो कृत्रिम प्रकाशमा आकर्षित हुने कीराहरू लिन्छन्। तिनीहरू अमृतको लागि ठूला फूलहरू पनि हेर्छन्, विशेष गरी बम्ब्याक्स , एरिथ्रिना र हेलिकटेरेस आइसोरा जस्ता प्रजातिहरूलाई परागकण गर्न सक्छन् । चराको जुम्रा फिलोप्टेरस कालकालिची जसको प्रकारको होस्ट कालो चिबे हो, सेतो पेटे चिबेहरूमा पनि पाइन्छ।