खाँडादेवी मन्दिर

खाँडादेवी मन्दिर
खाँडादेवी मन्दिर
प्राथमिक विवरण
स्थान:	खाँडादेवी
सम्बन्धन	हिन्दुत्व
जिल्ला	रामेछाप
देश	नेपाल

खाँडादेवी मन्दिर

खाँडादेवीका पुजारी

खाँडादेवी मन्दिर(षाँडा देवी) नेपालको जनकपुर अञ्चल, रामेछाप जिल्लाको खाँडादेवी गाविसमा अवस्थित धार्मिक तथा पर्यटकीय महत्त्वको स्थान हो । शक्तिपीठको रूपमा सदियौंदेखि भक्तजनहरूले मान्दै आएकी खाँडादेवीमा चैते दसैं र बडादसैंका बेला ठूलो मेला लाग्ने गरेको छ । दसैंका बेला ठूलो मात्रामा पञ्चवली दिइने खाँडादेवीमा वर्षैभरी रामेछाप, सिन्धुली, काभ्रेपलाञ्चोक, ओखलढुङ्गा, दोलखा लगायत तराईका विभिन्न जिल्ला र काठमाडौंबाट पनि भक्तजनहरु दर्शनका लागि पुग्ने गरेका छन् । रामेछाप जिल्लाको पश्चिमी क्षेत्र खाँडादेवी गाउँ विकास समिति वडा नम्बर ७मा खाँडादेवीको मन्दिर रहेको छ ।

किम्बदन्तिहरु

खाँडादेवी प्रचारबाट ओझल परेको शक्ति पीठ हो । खाँडादेवीसम्बन्धी स्थानीय भक्तजनमा धेरैखालका जनश्रुति र किम्वदन्तीहरु पाइन्छ । तर त्यस्ता जनश्रुति र किम्बदन्तिहरूभन्दा पनि हिमवत्खण्डमा उल्लेख भएअनुसार रोशी खोला र सुनकोशी नदीको संगमस्थलमा रहेको कुशेश्वरमा देवीले शुम्भ निशुम्भ नामका राक्षसलाई बध गरी दुर्गा नदीमा खड्ग पखाली खाँडादेवी मन्दिर रहेको स्थानमा खड्ग गाडेर कालीञ्चोकमा अन्तरध्यान भएकी हुन् । खाँडादेवी मन्दिरको पुजारी तामाङ जातिको हुनुले पनि खाँडादेवीलाई भिन्न र विशिष्ट पीठको रूपमा बुझ्न सकिन्छ । मन्दिरका पुजारी अम्बरबहादुर तामाङको जीउमा बेलाबेलामा देवी चढ्ने गरेकी छन् । पुजारीमा देवी चढेको बेला बताइएअनुसार विक्रम सम्वत् १५१५ माघ १५ गते मंगलबारका दिन खाँडादेवीको शीला उत्पत्ति भएको हो । खाँडादेवीको शक्तिबाट प्रभावित भई पकरबासका वासिन्दाहरूले मन्दिरमा चढाएको घण्टाबाट पनि यो मन्दिर निकै पूरानो हो भन्ने तथ्य पत्ता लाग्छ । विसं १५७३ सालमा चढाइएको सो घण्टामा अहिले पनि मन्दिरमा देख्न सकिन्छ ।

नेपाल एकिकरण गर्ने क्रममा पृथ्वीनारायण शाहले पूर्वी किल्लालाई बलियो बनाउन सिन्धुलीगढीपछि खाँडादेवीमा सहायक गढीको रूपमा किल्ला बनाएका थिए । अङ्ग्रेजसँगको लडाईँ जित्नको लागि पृथ्वीनारायणले खाँडादेवीसँग आशिर्वाद लिएको जनश्रुती पाइन्छ । सिन्धुलीगढीको लडाईमा विजयप्राप्त गरेपछि खाँडादेवीको शिलालाई राजधानीमा ल्याई राख्ने योजना राजाले बनाएका थिए । शिला ल्याउनका लागि आफ्ना सेनालाई आदेश दिए । सेनाले कतै पनि नबिसाई ल्याएको शीलालाई साँगामा ल्याएर विसाउँदा खाँडादेवीको शीला अलप भइन् । तेस्रो पटक भक्तपुरको खोपीढुंगामा ल्याएर बिसाउँदा खाँडादेवीको शीला फेरि पनि अलप भयो । कसै गरेपनि खाँडादेवीको शीला ल्याउन नसकेपछि पृथ्वीनारायण शाहले त्यही बेलादेखि कमलामाईलाई परेवा, मङ्गलादेवीलाई भाले, भैरवदेवीलाई राँगा र खाँडादेवीलाई हाँस र बोका बली दिन भनी आदेश दिएका थिए भन्ने जनश्रुती सुन्न पाइन्छ ।

खाँडादेवीलाई राजधानी ल्याउन नसक्नुको पनि रोचक प्रसङ्ग छ । रामेछाप गेलुका सनमान पहरी र दुमना पहरीको कोखबाट सुकमाया पहरी भन्ने बत्तीस लक्षणयुक्त कन्या जन्मेकी थिइन । बत्तीस लक्षणले युक्त सुकुमायालाई रानी बनाउन राजाले दरबारमा लगेछन् । दरबारमा सुकुमाया खुशी नभएपछि राजाले उनलाई गेलुमामा नै फर्काइ दिएछन् । गेलु आउने क्रममा षाँडादेवीनिर आइपुगेपछि सुकमाया अलप भइछन् र तितेपातीको छाप्रो बनाएर मान्छेदेखि अदृश्य भएर बसिन् । अहिले पनि दसैंका बेला छानो स्वरुप मन्दिरमा तितेपाती चढाइने गरिन्छ । पहरी जातिले अहिले पनि खाँडादेवीलाई आफ्नो चेलीको रूपमा पूजा गर्दछन् ।

खाँडादेवी मन्दिरमा धार्मिक पर्यटन

धार्मिक हिसावले मात्र नभई पर्यटकीय दृष्टिले पनि खाँडादेवीको डाँडो मनै लोभ्याउने खालको रहेको छ । रातै लाली गुराँस फुल्ने खाँडादेवीबाट दक्षिणतर्फ विशाल महाभारत पर्वत शृङ्खला, नागबेली परेको नीलो सुनकोशी नदी र नदी आसपासका टारहरू र खाँडादेवीबाट उत्तरतर्फ दोरम्बा र गाल्पाका पहाडी हरिया डाँडाले खाँडादेवीलाई मनमोहक बनाएको छ । खाँडादेवी वरपरका घना पहाडी वस्तीहरूको भ्रमणले पनि खाँडादेवीको यात्रालाई सार्थक नै बनाउँछ । मझुवा, राकाथुम, गागल, माकादुम, भीरपानी, पकरबास, आँपचौरलगायत स्थानीय गाउँहरु पर्यटकका लागि भ्रमणको गन्तव्य बन्न सक्ने प्रसस्त सम्भावनाहरु छन् । खाँडादेवीको आसपासमै पवित्र धार्मिकस्थलहरु कुशेश्वर महादेव मन्दिर, मुकुटेश्वरी, सहस्रधारा, सुनापति, थानापति रहेकाछन् ।

काभ्रेपलाञ्चोक जिल्लाको बनेपाबाट धुलिखेल, सिन्धुलीहुँदै बर्दिबास जोड्ने १५८ किलोमिटर लामो बीपी राजमार्गहुँदै खाँडादेवीको यात्रा तय गर्न सकिन्छ । काठमाडौंबाट करिव १०० किलोमिटरको यात्रापछि खाँडादेवीको गन्तव्यमा पुग्न सकिन्छ । धुलिखेलबाट भकुण्डे बेसीसम्मको नागबेली सडकहुँदै नेपालथोकसम्मको करिव ८० किलोमिटरको यात्रा पूरा गरेपछि प्रसिद्ध कुशेश्वर महादेवको दर्शन गर्न सकिन्छ । त्यसपछि खैरेनी घाटमा सुनकोशी नदी तरेर कच्ची सडकको यात्राहुँदै पनि खाँडादेवी पुग्न सकिन्छ । खैरेनीबाट जाँदा राकाथुमको डाँडैडाँडा राताम्य गुराँसका बोट, रमाइला गाउँ हेर्दैको यात्रा साँच्चै अविस्मरणीय नै हुन्छ ।

खाँडादेवी मन्दिर पुग्न अरु पनि बाटाहरु छन् तर फरक बाटोका फरक स्वाद खाँडादेवी यात्राको विशेषता नै हो । बीपी राजमार्गकै मूल्कोटको झोलुङ्गे पूल तरेर सित्खाहुँदै कच्ची बाटोबाट पनि खाँडादेवी पुग्न सकिन्छ । यहाँबाट जाँदा घना र रमणीय नेवार वस्ती भिरपानीको चिसो पानी चाख्दै महाभारत लेकको चिसो हावाले हम्कदै खाँडादेवी माईको दर्शन गर्दाको आनन्दने बेग्लै छ । त्यस्तै मूल्कोट गैरीपुछारको डप्खाघाटमा रहेको झोलुङ्गे पुल तरेर पनि खाँडादेवीको यात्रालाई पूरा गर्न सकिन्छ । डप्खामा रहेको घना माझी बस्तीको अवलोकन जनजीवन अध्ययन यो बाटोको अलग्गै विशेषता छ ।

रामेछापको सदरमुकाम मन्थलीबाट २१ किलोमिटरको यात्रापछि पनि खाँडादेवी पुग्न सकिन्छ ।

गेलुका पहरीहरूले बडादसैंमा फूलपातीको दिन केरा, उखु, अदुवाको बोट, माछा, छोकडा, जिर्मा, छ्याङ, राँगा, बोका, कुखुरा, हाँस, परेवा तथा कुमारीको सामग्रीहरू ऐना चुरा, धागो, सिन्दुर, टिका चढाउने गर्दछन् । अहिले गेलुका पहरीले गेलुमै नै खाँडादेवीको मन्दिर स्थापना गरी पूजा चलाई आएका छन् । खाँडादेवीको पूजामा अनियमितता भएपछि दरवारको आदेशमा नै पूजालाई व्यवस्थित गरेको पाइन्छ । गेलुका लालबहादुर पहरीले विक्रम सम्वत् १९९१मा नियमित पूजा व्यवस्थापनको माग राख्दै तत्काली सरकारसँग विन्तीपत्र हालेको लेखोट पाइन्छ । यसले पनि खाँडादेवीको ऐतिहासिक पक्ष र इतिहासलाई जोगाएर राख्ने काम गरेको छ । षाँडादेवीको आसपासमा तीन देवीहरु रहेका छन् । सिद्धदेवी, सिद्धकाली र सिरहदेवीको थानमा पनि पूजाआजा भक्तजनको भक्ति रहेको पाइन्छ । खाँडादेवीको केही तल दुर्गा नदीको रूपमा पुजिने अर्को तीर्थ पनि रहेको छ । त्यहींको जलले दिनहुँ खाँडादेवीलाई नुहाउने गरिन्छ ।