बाजीराव प्रथम
बाजीराव प्रथम | |
|---|---|
 बाजीराव प्रथमको पोट्रेट चित्र | |
 मराठा साम्राज्यका ७ औं पेस्वा | |
| कार्यकाल १७ अप्रिल १७२० – २८ अप्रिल १७४० | |
| एकाधिपति | साहु प्रथम |
| पूर्वाधिकारी | बालाजी विश्वनाथ |
| उतराधिकारी | बालाजी राव |
| व्यक्तिगत विवरण | |
| जन्म | १८ अगस्ट १७०० Dubere, Sinnar, मराठा साम्राज्य (हालको नाशिक जिल्ला, महाराष्ट्र, भारत) |
| मृत्यु | २८ अप्रिल १७४० (उमेर ३९) Rawerkhedi, मराठा साम्राज्य (हालको खरगौन जिल्ला, मध्य प्रदेश, भारत) |
| जीवन साथीहरू |
|
| नाता |
|
| सन्तान(हरू) |
|
| अभिभावकs |
|
बाजीराव प्रथम (१८ अगस्ट १७०० – २८ अप्रिल १७४०), (बाजीराव बल्लाल पनि भनिन्छ, मराठा साम्राज्यका ७ औं पेशवा (प्रधानमन्त्री) थिए। उनको मुस्लिम पत्नी मस्तानीसँगको प्रेम सम्बन्ध भारतीय उपन्यास र सिनेमामा चर्चा गरिन्छ। [१] [२]
बाजीरावलाई मराठा साम्राज्यको इतिहासमा शिवाजी, सम्भाजी, सन्ताजी घोरपडे पछि प्रसिद्ध व्यक्तित्वको रूपमा हेरिन्छ। दक्षिण भारतमा मराठा सर्वोच्चता कायम गर्नु र उत्तरमा राजनीतिक वर्चस्व स्थापित गर्नु उनको उपलब्धिको रुपमा हेरिन्छ। पेस्वाको रुपमा आफ्नो २० वर्षे कार्यकालमा उनले निजाम-उल-मुल्कलाई पाल्खेन्डको लडाईमा पराजित गरे, र मालवा, बुल्देलखण्ड, गुजरातमा मराठा साम्राज्यको विस्तार गरे र पश्चिमी तटलाई पोर्चुगलको शासनबाट मुक्त गरे। उनले आफ्नो जीवनमा ४१ लडाइँ लडे र कुनै पनि लडाइँमा उनले पराजय भोग्नु परेन। १७४० अप्रिलमा उनको मृत्यु भयो। [३]
पेशवाको रूपमा नियुक्ति
[सम्पादन गर्नुहोस्]सन् १७२० मा पेश्वा बाजी विश्वनाथको मृत्युपछि, साहुले विश्वनाथका पुत्र बाजीरावलाई पेश्वा नियुक्त गरे। १७ अप्रिल १७२० मा छत्रपति शाहुले बाजीरावलाई पेशवा नियुक्त गरेका थिए।
सैन्य विजयहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]बाजीरावको कार्यकालमा मराठा साम्राज्यको भुभाग १० गुणाले बढ्यो। १७२० देखि १९४० को अवधिमा आधुनिक भारतको ३% हिस्सा ओगट्ने मराठा साम्राज्य ३०% भुभागमा फैलियो।
- पालखेडको लडाई २८ फरवरी १७२८ को बाजीराव तथा हैदराबादका निजामका बीच भएको थियो। बाजीरावले निजामलाई पराजित गरे। यो युद्ध सैन्य रणनीतिको उत्कृष्ट क्रियान्यवनको उदाहरण हो।[४]
- १७३७ मा, बाजीराव मातहतको मराठा सेनाले दिल्लीको लडाइँमा दिल्ली लुट मच्चाए। [५][६]
- डेक्कानका निजामले मराठा विरुद्ध मुगलको सहयोग गरे। तर १९३७ डिसेम्बर २४ मा भएको भोपालको लडाइँमा उनी पराजित भए। [७][८] मराठाले मुगलबाट ठूलो युद्ध क्षतिपूर्ति पाए र माल्वा मराठालाई दिइयो।[९]
- वसईचीको लडाइँ मराठा र वसईचीको पोर्चुगिज शासक बीच भएको थियो। यस लडाइँमामा मराठा सेनाको नेतृत्व चिमाजी अप्पाले गरेका थिए। यो युद्धको विजयलाई बाजीरावको कार्यकालको प्रमुख उपलब्धि मानिन्छ।[७]
निजाम
[सम्पादन गर्नुहोस्]माल्वा
[सम्पादन गर्नुहोस्]बुन्देलखण्ड
[सम्पादन गर्नुहोस्]बुन्देलखण्डमा, छत्रसालले मुगल साम्राज्य विरुद्ध विद्रोह गरे र स्वतन्त्र राज्यको स्थापना गरे। डिसेम्बर १७२८ मा, मुहम्मद खान बानगाँस नेतृत्वको मुगल सेनाले बुन्देलखण्डमाथि आक्रमण गर्यो र उनको किल्ला र परिवार घराबन्दीमा परे। छत्रसालले बाजीरावसँग निरन्तर सहयोगको याचिका गरे पनि बाजीराव त्यससमय माल्वामा व्यस्त थिए। उनले उनको अवस्था गजेन्द्र मोक्षसँग तुलना गरेका थिए। बाजीरावलाई पठाएको पत्रमा, छत्रसालले लेखेका थिए:
मेरो अवस्था गोहीले खुट्टा समातेको गजेन्द्र मोक्ष हातीको जस्तै छ। मेरो वीर जाती लोप हुने संघारमा छ। हे बाजीराव आएर मेरो उद्धार गर्नुहोस्।[१०]
१७२९ मार्चमा, पेसवाले छत्रसालको अनुरोधको प्रतिक्रिया दिए र २५,००० घोडसवार, उनका लेफ्टिनेन्ट पिलाजी जाधव, तुकोजी पावर, नरो शङ्करजी र दावलजी सोम्वान्सीको साथ बिन्देलखन्ड तर्फ कुच गरे। छत्रसाल बन्दी हुनबाट जोगिए र मराठा सेनासँग जोडिए। त्यसपछि सेनाको आकार ७०,००० भयो। [११] जयतपुर पुगेपछि बाजीरावको सेनाले बन्गासको सेनालाई घेराबन्दीमा पार्यो र उनको आपूर्ति र सञ्चार रेखा विच्छेद गर्यो। बन्गासले प्रत्याक्रामण गरे तर बाजीरावको रक्षात्मक घेरालाई तोड्न सकेनन्। मुहमाद खान बन्गासका छोरा कासिम खानले नयाँ सेना ल्याए तर उनको सेनामाथी बाजीराव सेनाले हमला गर्यो र उनी पराजित भए। बन्गासले "अब कहिल्यै बुन्देलखण्ड माथी आक्रमण नगर्ने" सम्झौता गरेर पछि हट्न बाध्य भए।[११] बुन्देलखण्डको शासकको रुपमा छत्रसाल पुनर्स्थापित भए। उनले बाजीरावलाई ठूलो जागिर दिए र आफ्नो छोरी मस्तानीको विवाह गराइदिए। १७३१ मा छत्रसालको मृत्यु हुनु अगाडि, उनले एक-तिहाई जमिन मराठालाई दिएका थिए।[१२]
मृत्यु
[सम्पादन गर्नुहोस्]
निरन्तरको युद्ध र अविरल सैन्य अभियानबाट बाजीरावको शरीर थकित र जीर्ण भएको थियो।[१३] उनलाई रावेरखेडी शिविरमा छँदा कडा ज्वरो आयो र १७४० अप्रिल २८ मा उनको मृत्यु भयो।[१४] त्यसै दिन नर्मदा नदीको तटन्मा उनको दाहसंस्कार गरियो। बालाजी बाजीरावले रणोजी सिन्धियालाई उनको स्मारकको रुपमा छत्री निर्माण गर्ने आदेश दिए। स्मारकको वरपर धर्मशाला छ। यस परिसरमा निलकण्ठेश्वर महादेव शिव र रामेश्वर राम प्रति समर्पित दुई मन्दिर छ। [१५]
संस्कृतिमा
[सम्पादन गर्नुहोस्]- सन् २०१५ को सञ्जय लीला भन्साली द्वारा निर्देशित ऐतिहासिक कथानक चलचित्र बाजीराव मस्तानीमा, रणवीर सिंहले बाजीरावको भूमिका निर्वाह गरेका छन्। [१६]
सन्दर्भ सामग्रीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]- ↑ Peshwa Bajirao Review: Anuja Sathe shines as Radhabai in the period drama।
- ↑ Jha, Subhash K (१९ अक्टोबर २०१५), "Bajirao Mastani review: This gloriously epic Priyanka, Deepika and Ranveer-starrer is the best film of 2015", Firstpost, अन्तिम पहुँच १९ अक्टोबर २०१५।
- ↑ Montgomery (1972), p. 132.
- ↑ Sen (2010), p. 12.
- ↑ Mehta (2005), p. 117.
- ↑ Sen (2006), p. 12.
- ↑ ७.० ७.१ Sen (2006).
- ↑ Sen (2010), p. 23.
- ↑ Sen (2010), p. 13.
- ↑ Sardesai, Govind Sakharam (१९४६), New History of the Marathas: The expansion of the Maratha power, 1707–1772, Phoenix Publications, पृ: 106।
- ↑ ११.० ११.१ Sardesai, Govind Sakharam (१९४६), New History of the Marathas: The expansion of the Maratha power, 1707–1772, Phoenix Publications, पृ: 106–108।
- ↑ उद्दरण त्रुटी: अवैध
<ref>चिनो;GSC_2005नामको सन्दर्भका लागि कुनै पाठ प्रदान गरिएको छैन - ↑ Srinivasan, C. K. (१९६१), Baji Rao I: The Great Peshwa, New Delhi: Asia Publishing House, पृ: १२८।
- ↑ Dighe, Vishvanath Govind (१९४४), Peshwa Bajirao I and Maratha Expansion, Karnatak Publishing House, पृ: २०३।
- ↑ "Brindaban dedicated to the memory of Shrimant Baji Rao Peshwa", ASI Bhopal, मूलबाट २४ डिसेम्बर २०१५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २३ डिसेम्बर २०१५।
- ↑ Jha, Subhash K (१९ अक्टोबर २०१५), "Bajirao Mastani review: This gloriously epic Priyanka, Deepika and Ranveer-starrer is the best film of 2015", Firstpost, अन्तिम पहुँच १९ अक्टोबर २०१५।
| राज्यकर्ता |  | |
|---|---|---|
| पेशवा | ||
| अष्टप्रधानमंडळ | ||
| प्रमुख महिलाहरू | ||
| सेनापति | ||
| प्रमुख सरदार/सूबेदार | ||
| प्रमुख वीर/दुर्गपति | ||
| प्रमुख अभियान | ||
| युद्ध | ||
| प्रमुख सन्धि | ||
| शत्रुपक्ष | ||
| शत्रु | ||
| मित्र राज्य | ||
| प्रमुख दुर्ग | ||
| अन्य | ||