वार्तालाप:मधुमेह

मधुमेह (नेपालीमा चीनी रोग) शरीरमा चिनीको मात्रा धेरै भएर विभिन्न लक्षण देखाउने रोग हो । रगतमा चिनीको मात्रा १८० मि.ग्रा.र डि.लभन्दा (स्वास्थ्य मानिसमा ६० देखि १४० मि.ग्रा) बढी भएमा मृगौलाले चिनी पिसाबमा फालिदिन्छ र मृगौला बिरामी हुन सक्छ ।

मधुमेह दुई प्रकारका हुन्छन्:

• इन्सुलिनको अभावमा, टाइप १ र
• इन्सुलिन कार्य क्षमतामा ह्रास आउनाले, टाइप २

मधुमेह प्याङ्क्रियाज ग्रन्थीबाट निस्कने हर्मोन इन्सुलिनसँग सम्बन्धित छ ।

• इन्सुलिनको उत्पादन बन्द भएमा वा इन्सुलिन उत्पादन गर्ने कोषमा क्षति भएमा टाइप १ मधुमेह हुन्छ ।
• टाइप १ मधुमेह इन्सुलिन हर्मोनको गलत क्रियाकलाप एवं इन्सुलिन हर्मोनको निष्क्रियताबाट हुन्छ । जस्तो कि इन्सुलिन हर्मोन कलेजो मांसपेशी एवं दिमागको कोषको कार्यमा निष्प्रभावी सावित हुने गर्छ ।

अत्यधिक मोटा व्यक्तिहरू, मद्यपानको सेवन सधैं गर्ने, प्याङ्क्रियज ग्रन्थिको रोग लागेका, मधुमेहको वंशानुगत रोग भएका व्यक्ति तथा तिनका सन्तति, केही औषधिहरू एवं अन्य रोगसँगै अथवा अन्य रोगको उपचारसँगै आइलागेका समस्याबाट मधुमेह हुने गर्छ । मधुमेह रोग लागेका बिरामी यदि टाइप १ भएमा दुब्लो शरीर भएको, तीस वर्षभन्दा कममा नै रोग देखिन सक्छ ।

टाइप २ मधुमेहका बिरामीहरू ४० वर्ष नाघेका, शरीरको वजन बढी भएका (मोटा) एवं अल्छी व्यक्ति हुन्छन् । मधुमेहका रोगीहरूलाई अत्यधिक मात्रामा तिर्खा लाग्ने, भोक असाध्यै लाग्ने तर शरीरको वजन भने घट्दै जाने हुन्छ । रातमा बारम्बार पिसाब गर्न उठ्नुपर्ने तथा अत्यधिक पिसाब लाग्ने गर्छ । शरीरमा चिनीको मात्रा अत्यधिक हुने, पिसाब जाँच गराउँदा पिसाबमा चिनी देखिने, किटोन पदार्थ (हानिकारक पदार्थ) जम्मा हुने, शरीरमा अम्लीयपन ज्यादा हुने र बिरामी बेहोस हुने गर्छन् । सबै बिरामीमा लक्षण देखिनुपर्छ भन्ने छैन । कोही मानिसमा रगत जाँच गर्दा मधुमेह पत्ता लाग्छ । ती मानिसमा कुनै लक्षण नहुन पनि सक्छ ।

लक्षण

चित्र:Main symptoms of diabetes hindi.png

मधुमेहको सामान्य लक्षण

मधुमेहका बिरामीलाई मृगौला, मुटु, आँखा, पिसाबमा संक्रमण, छाला एवं दिमागी समस्या देखिन सक्छ । तसर्थ मधुमेह आफैंमा रोग पनि हो, साथै अन्य रोगका कारण पनि । रगतमा चिनीको मात्रा साधारणभन्दा बढी भएमा रगत बग्ने धमनी र सिराको बनावटमा परिवर्तन आउँछ र धमनी साँघुरो हुने तथा तन्तुमा रगतको प्रवाह कम हुन्छ । जसले गर्दा हृदयाघात, मस्तिष्कघात, मृगौलाले काम नगर्ने, आँखाको पर्दामा हानि हुने तथा अन्धोपना हुन सक्छ । यसबाहेक शरीरका विभिन्न अंगमा अक्सिजन कम हुन गई शरीरका अंगमा घाउ भई काम नलाग्ने हुन सक्छ ।

मधुमेह भएको धेरै लक्षण रोगी स्वयंलाई अनुभव हुन्छन्। यस्ता लक्षणहरु देखिन सक्छन:

• बारम्बार पिसाब लागिरहने (रातको समयमा पनि), *छाला चिलाउने,
• धमिलो देखिने थकाई र कमजोरी महसूस हुने, *खुट्टाहरू लुलो हुने,
• प्यास धेरै लागने,
• काटेको घाउ चाडै निको नहुने,
• सधै भोक् महसूस गर्नु,
• वजन कम हुनु र
• छालामा सङ्क्रमण हुनु आदि प्रमुख छन्।

उपर्युक्त लक्षणहरू संग यदि छालाको रङ्ग,अनुहार् या मोटाईमा परिवर्तन द॓खिये, कुनै चोट वा घाउ ठीक हुन सामान्य भन्दा धेरै समय लागे, कीटाणु संक्रमणको प्रारम्भिक चिह्न जस्तै कि रातोपन्, सुनिंनु, फोका वा, योनि, स्तनतल तथा औंलाहरूको बीच चिलायो भने, जसबाट फन्गश् संक्रमणको सम्भावनाको संकेत भेटिन्छ या कुनै निको नहुने घाउ भये रोगीले चिकित्सक सित शीघ्र संपर्क गर्नुपर्छ ।

यदि उपरोक्त लक्षण देखिएका छन् भने चिकित्सकीय परामर्श जरुरी हुन्छ र चिकित्सकको सल्लाहमा औषधि सेवन गर्नुपर्छ । यदि लक्षणहरू छैनन् तर रोग लाग्न सक्ने सम्भावना भने धेरै छ -जस्तो, बा, आमा, मावलीमा मधुमेहका बिरामी छन् वा आफैंमा मोटो शरीर छ वा मद्यपानको नशा छ आदि) भने त्यस्ता व्यक्तिले खाली पेटमा र खाना खाएको दुई घन्टापछि रगतमा चिनीको मापन गर्ने तथा पिसाबमा चिनी छ कि छैन भनी पिसाब जाँच गर्नुपर्छ । उच्च रक्तचाप या दीर्घरोग भएका व्यक्तिले कम्तीमा वर्षको दुईपटक रगतमा चिनीको मात्रा हेर्नु अनिवार्य हुन्छ ।

रगतमा चिनीको स्तर

आहारमा मधुमेहका रोगीले खाना कति र कहिले खाँदा रगतमा चिनीको मात्रा चियन्त्रण राख्न सकिन्छ भन्नेबारे आफ्नो शरीरको गुण आवश्यकता अनुसार खाद्य विशेषज्ञसँग सल्लाह लिई खानाको तालिका बनाई सोहीअनुरूप काम गर्नुपर्छ । यसका लागि निम्न कुरामा ध्यान दिनुपर्छ । चिनीको मात्रा बढी भएको बोला खान नहुने चिनी, चकलेट, गुलियो बिस्कुट, केक, आइसक्रिम, कोल्ड डि्रंक, अण्डा, तारेको, भुटेको खाना, चुरोट, मादक पदार्थ आदि । यसैगरी रगतमा चिनीको मात्रा कम भएको बेला खान हुने खाद्य पदार्थ जस्तै मैदाबाट बनेका परिका, चिया, कफी, चामलको भात, फलफूल, माछा, मासु, अण्डा, गेडागुडी आदि । चिनीको मात्रा बढी भए पनि खान हुने हरियो सागपात, रायो, पालुंगो, मेथी, मूला, काउली, बन्दा, लौका, घिरौला, करेला, भान्टा, कागती आदि । यसैगरी मकैको च्याख्ला, गहुँको पिठोको रोटी पनि खान सकिन्छ । मधुमेहका रोगीले नियमित रूपले हल्का किसिमको व्यायाम गर्नु राम्रो हुन्छ । मर्निङ वाक, साइकल चलाउनु, पौडी खेल्नु, एरोविक व्यायाम, राम्रो हुन्छ । कडा खालको व्यायाम गर्नु हुँदैन । कडा किसिमको व्यायाम गर्नाले रगतमा चिनीको मात्रा तुरुन्त घट्न सक्ने हुँदा आफूले खाने गरेको खाना तथा नियमित सेवन गरी राखेको औषधिको प्रकार तथा मात्रा तथा आफ्नो शारीरिक अवस्था हेरेर मात्र व्यायाम गर्नुपर्छ । यसप्रकार मधुमेहको समस्याबाट बच्नेको लागि यसबाट पीडित व्यक्तिले यसमा उल्लेख गरिएका कुराहरूलाई व्यायाममा राखी आफ्नो आहार सकारात्मक सोच प्राकृतिक जीवनशैली तथा नियमित व्यायामका साथै आफूले नियमित प्रयोग गर्ने औषधिहरूको उचित सेवनबाट यस मधुमेहबाट बच्न सकिने तथा आमव्यक्तिसरह सामान्य जीवन बिताउन सकिन्छ ।

मधुमेहमा अन्य अनियमितताहरू

रक्तचाप

मुख्य लेख: रक्तचाप

हृदय धडकने देखि रक्त नलिकाहरूमा रक्त पंप हुन्छ र उनिमा दबाव पैदा हुन्छ। कुनै व्यक्तिको स्वस्थ भए पछि रक्त नलिकाहरू मांसल र लचीली हुन्छ। जब हृदय तिनिहरूमध्ये रक्त सञ्चार गर्छ त उनी फैलती छ। सामान्य स्थितियोंमा हृदय प्रति मिनेट ६० देखि ८०को गतिबाट धडकता छ। हृदयको प्रत्येक धडकनसँग रक्त चाप बढइन्छ तथा धडकनहरूलाई बीच हृदय शिथिल भए पछि यो घटता छ। प्रत्येक मिनेटमा आसन, व्यायाम या सोनेको स्थितिमा रक्त चाप घट-बढ सक्छ तर एक अधेड व्यक्तिको लागि यो १३०/८० एम एम एचजी देखि सामान्यतः कम नै हुनु चाहिए। यस रक्त चाप भन्दा केही पनि माथि उच्च मानयो जाएगा।

उच्च रक्त चापको सामान्यतः कुनै लक्षण हुदैनन्; वास्तवमा धेरै देखि मान्छेहरूलाई सालों साल रक्त चाप बनयो रहन्छ तर उनलाई यसको कुनै जानकारी हुन पाउँदैन। यसले तनाव, हतोत्साह अथवा अति संवेदनशीलता देखि कुनै सम्बन्ध हुदैन। तपाईं शान्त, विश्रान्त व्यक्ति हुन सक्छन् तथा फेरि पनि तपाईंलाई रक्तचाप हुन सक्छ। उच्च रक्तचापमा नियन्त्रण न गर्न देखि पक्षाघात, दिलको दौरा, संकुलन हृदय गति रुकना या गुर्दे खराब हुन सक्छन्। यो सबै प्राण घातक छन्। यही कारण हो कि उच्च रक्तचापको "निष्क्रिय प्राणघातक" भनिन्छ।

कोलेस्टेरोल

मुख्य लेख: कोलेस्टेरोल

शरीरमा उच्च कोलेस्टेरोलको स्तर भएमा हृदयघातको खतरा चार गुणा सम्म बढ्छ। रक्तधारामा धेरै कोलेस्टेरोल भएमा धमनिहरूकोको भित्रि तहमा अर्को मोटो सतह (प्लाक) जम्मा हुनथाल्छ। कोलेस्टेरोलको कारणले जम्मा भएको प्लाकले धमनिहरूलाई सान्घुरा, कडा र कम लचीला बनाउछ। यसैको कारण मुटुसम्म रगत जान असजिलो हुने र अत्यन्त जोखिमपूर्ण अवस्थामा पुरै रोकिन पनि सक्छ र अन्तत हृदयघात हुन्छ।

मधुमेहको सँग हृदय-धमनी रोग

मुख्य लेख: हृदय रोग

• मधुमेह रोगिहरूमा हृदय-रोग अपेक्षाकृत कम आयुमा हुन सक्छन्। दोस्रो अटैक होनेको खतरा सदैव बनयो रहन्छ।
• रजोनिवृत्तिको पूर्व महिलाहरूमा एस्ट्रोजन हार्मोनको कारण हृदय रोगहरूको खतरा पुरुषहरूको अपेक्षामा कम हुन्छ।मा मधुमेह ग्रसित महिलाहरूमा यो सुरक्षा कवच निप्रभावी हुन्छ र यिनको हृदय-रोगको खतरा पुरुषहरूको समकक्ष हुन्छ।
• मधुमेह रोगिहरूमा हृदय-धमनी रोग मौतको प्रमुख कारण हो।
• मधुमेह रोगिहरूमा हृदय-रोगको खतरा मधुमेहको अवधि सँग बढता जान्छ। यिनीहरूमा हार्ट-अटैक ज्यादा गंभीर र घातक हुन्छ।*मधुमेह विरामीहरूमा हार्ट-अटैक भए पछि पनि छातीमा दुखाइ होन होता, किन भनें दर्दको अहसास दिलान वाला यिनीहरूका स्नायु क्षतिग्रस्त हुन सक्छ। यो `शान्त हार्ट-अटैक' भनिन्छ।
• मधुमेह रोगिहरूलाई एन्जाइना भए पछि श्वास फूलन, चक्कर आन, हृदय गति अनियमित होनेको खतरा रहन्छ।
• मधुमेह रोगिहरूमा यदि रक्तको ग्लूकोज स्तर अत्यधिक बढ्छ र रक्तमा किरोनको स्तर पनि बढइन्छ त अचानक रक्त सञ्चारको प्रणाली कार्य गर्न बन्द गरेर देती छ र उससे मृत्यु हुन सक्छ।
• मधुमेह रोगिहरूमा विभिन्न कारणहरू देखि रक्त वाहिनियोंमा एथ्रीमो स्कोरोसिसको बदलाव कम आयुमा शुरू भएर जोड देखि हुन्छन्।

मधुमेह, हृदय-रोग, उच्च रक्तचाप तिनै नै जटिल, गंभीर तथा घातक रोग हों। रोगहरूको घनिष्ठ सम्बन्ध जीवन-शैली देखि त छ ही, साथ नै तिनै रोगहरूको तपाईंसमा पनि घनिष्ठ सम्बन्ध हुन्छ। एक रोग भए पछि दोस्रो रोगहरूको खतरा बढ्छ। रोग गंभीर, घातक, अनियन्त्रित, लाईलाज हुन सक्छन्। अत नियमित अन्तरालमा चिकित्सकीय परीक्षण करवायें, जसबाट यिनी रोगहरूको शुरुआती अवस्थामा नै पता लाग्न सकोस।

प्रबंधन

मधुमेह भएको कारण पैदा हुने वाला जटिलताहरूलाई रोकथामको लागि नियमित आहार, व्यायाम, व्यक्तिगत स्वास्थ्य, सफाई र संभावित इनसुलिन इंजेक्शन अथवा खान वाला दवाइहरू (डक्टरको सुझावको अनुसार)को सेवन आदि केही तरिका छन्।

व्यायाम

व्यायाम देखि रक्त शर्करा स्तर कम हुन्छ तथा ग्लूकोजको उपयोग गर्नको लागि शारीरिक क्षमता पैदा हुन्छ। प्रतिघण्टा ६ कि.मीको गतिबाट चलनेमा ३० मिनेटमा १३५ कैलोरी समाप्त हुन्छ जबकि साइकिल चलान देखि लगभग २०० कैलोरी समाप्त हुन्छ।

छालाको हेरचाह

मधुमेहको विरामीहरूलाई छालाको हेरचाह गर्न अत्यावश्यक छ। भारी मात्रामा ग्लूकोज देखि उनिमा कीटाणु र फफूँदी लाग्ने संभावना बढ्न जान्छ। किन भनें रक्त सञ्चार धेरै कम हुन्छ अतः शरीरमा हानिकारक कीटाणुहरू देखि बचने क्षमता नभएको बराबर हुन्छ। शरीरको सुरक्षात्मक कोशिकाहरू हानिकारक कीटाणुहरूलाई मार्न असमर्थ हुन्छन्। उच्च ग्लूकोजको मात्राले निर्जलीकरण(डी-हाइड्रेशन) हुन्छ जसबाट छाला सूक्का हुन्छ तथा चिलाउन थाल्छ।

जीन थेरापी

जीन थेरेपी:एक विषाणु वेक्टरको रक्त-शर्करा स्तर बदलनेमा डीएनए कोशिकाहरूलाई इंसुलिनको विषाणु उत्पादनको लागि बाध्य गर्न

मधुमेहको लागि चलिरहेका शोधहरूमा वैज्ञानिकहरूले जीन थेरैपीको सुझाव निकालएको छ। यसमा रोगीको शरीरमा इंसुलिन बनाउन वाला कोशिकाहरूलाई स्वस्थ कोशिकाहरू सँग यदि बदल दिए जाये त यो कारगर सिद्ध हुन सक्छ। यसको प्रयोग एक रोगी चूहेमा गरे र उसलाई स्वस्थ पाया।

हेरचाह

मधुमेह रोगिहरूलाई आफ्नो शरीर आफै गर्नु पर्छ। उनले हल्का साबुन या हल्का गरम पानीले नियमित स्नान गर्नुपर्छ। अधिक तातो पानीले न-नुहाउने र नुहाए पछि शरीरलाई राम्रो सँग पोछें तथा छाल्या गर्‍यो सिलवटों वाला स्थानमा विशेष ध्यान दिनुपर्छ। वहांमा अधिक चिस्यान जम्मा भएको संभावना हुन्छ। जस्तो कि छेउ, उरुमूल तथा औलाहरूको बीच। यि ठाँउहरूमा अधिक चिस्यान देखि फफूंदी संक्रमणको अधिकाधिक संभावना हुन्छ। छाला सूखी न होने दें। जब तपाईं सूखी, खुजलीदार छालाको रगडते हो त तपाईं कीटाणुहरूको लागि द्वार खोल दिछन। पर्याप्त तरल पदार्थहरूलाई लें जसबाट कि छाला पानीदार बनी रहे।

घाउहरूको हेरचाह

समय-समयमा कटने या कतरनेको टाला हैन जान सक्छ। मधुमेहको रोग वाला व्यक्तिहरूलाई मामूली घाउहरूमा विशेष ध्यान दिनको आवश्यकता छ ताकि संक्रमणबाट बचा जा सके। मामूली कटने र छिलनेको पनि सीधा उपचार गर्नु पर्छ। उनलाई यथाशीघ्र साबुन र गरम पानी देखि धो हालनु पर्छ र फेरि आयोडिन युक्त अलकोहाल या प्रतिरोधी द्रवहरूलाई न लगाहरू किन भनें उनसे छालामा जलन पैदा हुन्छ। केवल डक्टरी सल्लाहको आधारमा नै प्रतिरोधी क्रीमहरूको प्रयोग गर्नुहोस। उनीमा विसंक्रमित कपडा पट्टी या गाज देखि बांध गरेर ठाँउको सुरक्षित गर्नुहोस।

यदि यदि धेरै अधिक कट या जल गयो हो, छालामा कहींमा पनि यस्तो लालीपन, सुजन, मवाद या दुखाइ हो जसबाट कीटाणु संक्रमणको आशंका हो या रिंगवर्म, जननेंद्रियमा खुजली या फफूंदी संक्रमणको कुनै अन्य लक्षण दिखे त चिकित्सक देखि तुरुन्त संपर्क गर्नुहोस।

खुट्टाहरूको हेरचाह

मधुमेहको रोगमा रक्तमा ग्लूकोजको उच्च स्तरको कारण स्नायु खराब हुनबाट संवेदनशीलता जाती रहन्छ। खुट्टाहरूको नियमित जांच गर्नुहोस, पर्याप्त रोशनीमा प्रतिदिन खुट्टाहरूको नजदीकी जांच गर्नुहोस। हेर्नुहोस कि कहीं कटान र कतरन, छालामा कटाव, कडापन, फफोले, रातो धब्बे र सुनिंनु त छैन। औलाहरूलाई तल र उनको बीच हेर्न न भूल्नुहोला। उनको नियमित सफाई गर्नुहोस। हल्का साबुनले र गरम पानीले प्रतिदिन सफा गर्नुहोस तथा खुट्टाहरूको औलाहरूलाई नंगहरूलाई नियमित काटि रह्नुहोस। खुट्टाको सुरक्षाको लागि जूता लगाउनुहोस।

मधुमेह सम्बन्धी आहार

यो आहार पनि एक स्वस्थ व्यक्तिको सामान्य आहारको तरिका नै छ, ताकि रोगीको पोषण सम्बन्धी पोषण आवश्यकताको पूरीको जा सके एवं उनको उचित उपचार गरे जा सके। यस आहारमा कार्बोहाइड्रेटको मात्रा केही कम छ तर भोजन सम्बन्धी अन्य सिद्धांतहरूको अनुसार उचित मात्रामा छ। मधुमेह सम्बन्धी समस्त आहारको लागि जरा एवं कंद, मिठाइयाँ, पुडिंग र चकलेट, तारेको भोजन,सूकेका मेवाहरू, चीनी, केरा, चीकू, सीताफल आदि जस्तै फल आदि बाट बच्नु पर्छ।

आहार नमूना

खाद्य सामग्री	शाकाहारी भोजन (ग्राम मा)	मांसाहारी भोजन (ग्राम मा)
अनाज	२००	२५०
दालें	६०	२०
हरियो पत्तेदार सब्जिहरू	२००	२००
फल	२००	२००
दूध (डेरी को)	४००	२००
तेल	२०	२०
मछली/ चिकन छाला नभएको	-	१००
अन्य सब्जिहरू	२००	२००

आहार

ये आहार तपाईंलाई निम्न चीजहरू उपलब्ध गराइन्छ-

क्यालोरी	१६००
प्रोटीन]]	६५ ग्राम
बोसो	४० ग्राम
कार्बोहाइड्रेट	२४५ ग्राम