अन्तर्राष्ट्रिय योग दिवस
.jpg)
आज संसारभरि लोकप्रिय भएको योग शब्द कर्मयोग, ज्ञानयोग, ध्यानयोग अनेक रूपमा हिन्दु, बौद्ध, र जैन संस्कृतिमा व्यवहार भइरहेको शब्द हो । योगको सोझो अर्थ हो जोड्नु । योगको क्रियाले पनि मानवीय चेतनालाई यसका अनेक आयामसंग सम्बन्धित गर्न सक्छ– शारीरिक स्वास्थ्य, मानसिक स्वास्थ्य, ज्ञान, त्याग, वैराग्य इत्यादि । यी सबैको केन्द्रमा गरिने सम्बन्धनलाई नै योगको रूपमा बुझिन्छ । वास्तवमा योगले जीवात्मालाई परमात्मासंग जोड्छ । यस जोड्ने क्रियालाई योग भनिन्छ ।
योगश्चित्तवृत्ति निरोधः ।।योगसूत्र ।।
चित्त वृत्तिको निरोध नै योग हो । यो भनाई हो पतञ्जलिको । योगको उद्देश्य चित्त वृत्तिहरूको निरोध हो । अर्थात् चित्त र वृत्तिलाई ठीक बाटोमा डोर्याउनु नै योग हो ।
यौगिक क्रियाको वैज्ञानिक व्याख्या सर्वप्रथम पतञ्जलिले योग सूत्रमा गरेका हुन् । यस पुस्तकका संसारका सबै भाषाहरूमा अनुवाद भइसकेको छ । व्यास र वाचस्पति मिश्रले यस ग्रन्थको सबभन्दा पहिले व्याख्या गरेका हुन् । त्यस पछि अनेक व्याख्या गरिएको छन् । जैन गुरु हेमचन्द्रले यसलाई जैन धर्मको ध्यानविधिमा प्रयोगमा ल्याएका हुन् । अरु संस्कृतिको कुनै पनि कुरा स्वीकार नगर्ने यहुदी समुदायले समेत योगसूत्रको अनसावद गरेर यसलाई व्यवहारमा ल्याइरहेका छन् ।
यसलाई योग र ध्यानका आधारको रूपमा लिइएको छ । पहिलो योग सूत्रको रचयिता भगवान शिवलाई मानिन्छ । शिवले गरेको ध्यानको मूर्ति सबभन्दा प्राचीन मूर्ति हो । महावीर जैनको पनि ध्यानका मूर्तिहरु पाइन्छन् । भगवान् बुद्धको ध्यान मूर्ति विश्वप्रसिद्ध नै छ । यसै गरी योगशास्त्र भने भगवान् कृष्णको योगदान मानिन्छ र उनलाई योगेश्वर भनिन्छ । उनको उपदेश गीतालाई योगशास्त्र भनिन्छ । योग सूत्रमा बताएका अधिकांश कुरा गीतामा पनि छन् । यस प्रकार अप्रत्यक्ष रूपमा अन्तराष्ट्रिय योग दिवस गीताका उपदेशको सामान्य स्वीकृति पनि हो ।
विश्व योग दिवस
[सम्पादन गर्नुहोस्]अन्तर्राष्ट्रिय योग दिवसलाइ विश्व योग दिवसपनि भनिन्छ । विश्व योग दिवस मनाउन भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले गरेको प्रस्ताव संयुक्त राष्ट्र सङ्घले स्वीकार गरेपछि जुन २१ लाई विश्व योग दिवसका रूपमा मनाइने भएको हो्।[१]
योगका केही प्रचलनहरु
[सम्पादन गर्नुहोस्]वर्तमान समयमा योगका केही वर्तमान प्रचलनहरु यस प्रकार छन्
- विपश्यना ध्यान,
- कुण्डिलीनी ध्यान,
- राजयोग ध्यान,
- भावातीत ध्यान
- सक्रिय ध्यान
- ज्योतिध्र्यान
- सहजध्यान
- सुदर्शन ध्यान
योग र ध्यानबाट फाइदा
[सम्पादन गर्नुहोस्]योगलाई आज शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यका दृष्टिले सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । यूरोपका देशहरूले योगासन गर्नका लागि सार्वजनिक स्थलहरु निर्माण गरेका छन् । खडी देशहरूमा योगासनको माध्यमबाट शयकडौं मानिसहरूले स्वास्थ्यलाभ गरिरहेका छन् । योग र ध्यानबाट निम्नलिखित फाइदा प्राप्त हुने कुरालाई आधुनिक चिकित्सापद्धति र व्यवस्थापन शास्त्रका दृष्टिले समेत स्वकार गरिएको छ–
- राम्रो स्वास्थ्य
- कार्यक्षमतामा वृद्धि
- चिन्ताबाट छुटकारा
- मानसिक शान्ति
- रोग प्रतिरोध क्षमतामा वृद्धि
- तन, मन र आत्मा बीचको लयात्मकता
- अनावश्यक विचारबाट मुक्ति
- सकारात्मक सोचको विकास
- ऊर्जाको केन्द्रीकरण
- आन्तरिक शक्तिको सञ्चार
- आफ्नो परिस्थितिलाई ठीक ठीक बुझ्ने क्षमताको विकास
- आत्म ज्ञान प्राप्ति
पतञ्जलि योग सूत्रको संक्षेप
[सम्पादन गर्नुहोस्]तर पतञ्जलिले दिएका जम्मा १९५ सूत्र छन् । यसलाई उनले चार खण्डमा विभाजित गरेका छन्– १. समाधि पाद ५१ २. साधन पाद ५५ ३. विभूति पाद ५५ ४. कैवल्यपाद ३४ पतञ्जलि योगसूत्रमा योगका आठ चरणलाई निम्नलिखित प्रकारले बताइएको छ ।
 |
१. यम २. नियम ३. आसन ४. प्राणायाम ५. प्रत्याहार ६. धारणा ७. ध्यान ८. समाधि
भनेको अठोट हो । यसका लागि व्यक्तिले निम्नलिखित आचरण गर्नु पर्छ
अहिंसा, अस्तेय, सत्य, ब्रह्मचर्य, अपरिग्रह
नियम
[सम्पादन गर्नुहोस्]अर्को चरण हो नियम यसका निम्नलिखित पांच नियम छन् शुद्धता, सन्तोष, तप, स्वाध्याय, ईश्वर प्रणिधान
आसन
[सम्पादन गर्नुहोस्]यी सबै प्राप्ति पछि स्थिर र सुख आसनमा बसेर ध्यान गर्नु पर्छ । यसका लागि ओंकार सहायक हुन्छ ।
प्राणायाम
[सम्पादन गर्नुहोस्]प्राणायाम श्वास पश्स्वास क्रिया हो । श्वास प्रश्वास क्रियालाई शान्त भएर हेर्नु पर्छ यो नै प्राणायाम हो । यसका लागि विस्तारै सांस भित्र तान्ने, शरीर भित्र एक छिन राख्ने र विस्तारै बाहिर निकाल्ने यी ती क्रिया गरिन्छ ।
प्रत्याहार
[सम्पादन गर्नुहोस्]यस विधिमा इन्द्रियलाई इन्द्रियार्थ गराउनु पर्छ । भोगले इन्द्रिय नभोगुन् बरु इन्द्रियले भोगलाई भोगुन् । प्रति आहार । हाम्रो आहारको गति विपरीत हुन जाओस् ।
धारणा
[सम्पादन गर्नुहोस्]प्रत्याहार पछि योगी अन्तर्मुख हुन थाल्छ । त्यसैले सूक्ष्म अति सूक्ष्म भित्रको शून्यमा ध्यान केन्द्रित गर्दै गर्न थाल्नु पर्छ । यसलाई धारणा भनिन्छ ।
ध्यान
[सम्पादन गर्नुहोस्]अन्तर्यामी ब्रह्ममा मन र चित्तलाई एकाग्रचित्त गराउनु नै ध्यान हो । यो क्रिया नभएर अक्रिया हो । यस अघिको प्रत्येक चरण क्रिया हो तर ध्यानमा पुगेपछि त्यही क्रिया अब अक्रिया हुन जान्छ ।
समाधि
[सम्पादन गर्नुहोस्]यस पछि आनन्दमय, ज्ञानमय, ज्योतिर्मय, शान्तिमय जुन स्वरूपमा पुगिन्छ त्यसपछि पूर्ण तृप्ति, र पूर्ण आनन्द प्राप्त हुन्छ । अर्थात् त्यसपछि केही पनि प्राप्त गर्न बांक िरहंदैन । त्यहां पुगिसकेको मन प्राण फेरि व्यवहारभूमिमा फर्कन गाह्रो हुनछ । यस अवस्थामा पुगेका योगीहरु कैयौँ दिन खानपिन छोडेर त्यत्तिकै बस्न सक्छन् । जब ध्यान भंग हुन्छ उनीहरू पुनः जाग्रत हुन जान्छन् ।
यो धार्मिक ग्रन्थ मानिन्छ तर कुनै सम्प्रदायसंग यसको सम्बन्ध छैन । यो शारीरिक योग मुद्राको शास्त्र पनि होइन । यो आत्मा र परमात्माको योगको विषयमा मात्र हो । तर यसमा बताइएको समाधि प्राप्ति गर्ने अधिकार ईश्वरवादी र निरीश्वरवादी दुवैलाई छ ।
वर्तमान समयका अनेक सन्त महापुरुष र आध्यात्मिक गुरुहरूले पातञ्जल योग सूत्रका आधारमा ध्यानका विधिहरूको आधुनिक परिप्रेक्ष्यमा विकास गर्ने प्रयास गरेका छन् । स्वामी रामकृष्ण र स्वामी विवेकानन्दले ध्यानका विधिहरूको विकास गरे । यस बाहेक महर्षि अरविन्द, रमण महर्षि, महर्षि महेश योगी, सत्य साई, ओशो रजनीश, पाइलटबाबा, र रविशंकरजी महाराजले पनि ध्यान विधिका विकास गरेका छन् । तर वर्तमान समयमा योग र आसनलाई सार्वजनिक गरी अन्तर्राष्ट्रियकरण गर्ने श्रेय निश्चित रूपमा स्वामी रामदेव र आचार्य बालकृष्णलाई जान्छ । योगसंग सम्बन्धित साहित्य, चिकित्सापद्धति, प्रशिक्षक, आहार लगायत सबै कुरा आचार्य बालकृष्ण र स्वामी रामदेवले दिव्य योग मन्दिर र पतञ्जलि योग पीठको माध्यमबाट प्रदान गर्नु भएको छ । यसलाई योग दिवसको रूपमा अन्तर्राष्ट्रिय दिवसको रूपमा मान्यता प्रदान गर्ने काम भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले गरेका हुन् ।
उपसंहार
[सम्पादन गर्नुहोस्]योगासनलाई जीवनमा उतार्ने र सो अनुसार हठयोग सम्प्रदाय सुरु गर्ने सन्त शंकरावतार गुरु गोरखनाथ नै हुन् । उनको सम्प्रदायलाई योग सम्प्रदाय भनिन्छ । भगवान् शिवदेखि गुरु गोरखनाथसम्मको योगदानलाई ध्यानमा राखेर नेपालका योग प्रेमी पोखरेलले अन्तर्राष्ट्रिय योग दिवस पुस १६ गते मनाउने परम्परा सुरु गरेका हुन् तर सं.रा.स.बाट अनुमोदन गराउन सरकारको प्रयास भएको थिएन । यसलाई योग दिवसको रूपमा अन्तर्राष्ट्रिय दिवसको रूपमा मान्यता प्रदान गर्ने काम भारतले गरेको हो ।
यो पनि हेर्नुहोस्
[सम्पादन गर्नुहोस्]सन्दर्भ सामग्री
[सम्पादन गर्नुहोस्]बाह्य कडीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]- योग विश्वकोश वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१५-०६-२२ मिति
