याह्या खान

जनरल याह्या खान
یحییٰ خان
याह्या खान
तेस्रो पाकिस्तानको राष्ट्रपति
कार्यकाल २५ मार्च १९६९ – २० डिसेम्बर १९७१
प्रधानमन्त्री	नुरुल अमिन
पूर्वाधिकारी	मोहम्मद अयुब खान
उतराधिकारी	जुल्फिकार अली भुट्टो
५औँ पाकिस्तानी सेनाका कमाण्डर-इन-चीफ
कार्यकाल १८ सेप्टेम्बर १९६६ – २० डिसेम्बर १९७१
राष्ट्रपति	मोहम्मद अयुब खान स्वयम्
प्रधानमन्त्री	नुरुल अमिन
पूर्वाधिकारी	मुहम्मद मुसा
उतराधिकारी	गुल हसन खान
व्यक्तिगत विवरण
जन्म	आगा मुहम्मद याह्या खान (१९१७-०२-०४)४ फेब्रुअरी १९१७ चकवाल, पन्जाब, ब्रिटिस भारत
मृत्यु	१० अगस्ट १९८०(1980-08-10) (उमेर ६३) रावलपिंडी, पन्जाब, पाकिस्तान
चिहान	पेशावर, पाकिस्तान
राष्ट्रियता	ब्रिटिस भारतीय (१९१७–१९४७) पाकिस्तानी (१९४७–१९८०)

आगा मुहम्मद याह्या खान (४ फेब्रुअरी १९१७ – १० अगस्ट १९८०) एक पाकिस्तानी सैन्य अधिकारी थिए, जसले १९६९ देखि १९७१ सम्म पाकिस्तानको तेस्रो राष्ट्रपतिको रूपमा सेवा गरे।   उनले सन् १९६६ देखि १९७१ सम्म पाकिस्तानी सेनाको कमान्डर-इन-चिफको रूपमा पनि काम गरेका थिए। टिक्का खान उनलाई सन् १९७१ को बङ्गलादेश नरसंहारको प्रमुख व्यक्ति भनिन्छ।

खान सन् १९३९ मा ब्रिटिस इन्डियन आर्मीमा भर्ती भएका थिए। उनले दोस्रो विश्वयुद्धमा भूमध्यसागरीय थिएटरमा लडे र मेजर (कार्यवाहक लेफ्टिनेन्ट-कर्नल) मा पदोन्नति भए। सन् १९४७ मा पाकिस्तान बनेपछि उनी पाकिस्तानी सेनामा बढे। १९६५ को दोस्रो भारत-पाकिस्तान युद्धको समयमा, खानले भारत-शासित कश्मीरमा गुप्त घुसपैठलाई कार्यान्वयन गर्न मद्दत गरे। १९६६ मा सेनाको कमाण्ड ग्रहण गर्न विवादास्पद नियुक्ति पछि, खान अयुब खानबाट राष्ट्रपति पदमा सफल भए, जसले मार्च १९६९ मा राजीनामा दिए।

याह्या खानको राष्ट्रपतिले सन् १९६९ मा संविधान निलम्बन गरेर मार्सल लको निरीक्षण गरे। सन् १९७० मा देशको पहिलो आम चुनाव सम्पन्न गर्दै उनले पूर्वी पाकिस्तान विजयी शेख मुजीवुर रहमान सत्ता हस्तान्तरण गर्नबाट रोके। मार्च १९७१ मा, खानले बङ्गाली राष्ट्रवाद दबाउने प्रयासमा अपरेसन सर्चलाइटको आदेश दिए। यसले मार्च १९७१ मा बङ्गलादेश मुक्ति युद्ध निम्त्यायो। डिसेम्बर १९७१ मा, पाकिस्तानले बङ्गाली-सहयोगी भारतीय सेना विरुद्ध पूर्व-आक्रमणकारी आक्रमणहरू गऱ्यो, जसको परिणति तेस्रो भारत-पाकिस्तान युद्ध सुरुवातमा भयो। युद्धको परिणामस्वरूप पूर्वी पाकिस्तानमा पाकिस्तानी सशस्त्र सेनाहरूले आत्मसमर्पण गरे अनि पूर्वी पाकिस्तान बङ्गलादेश रूपमा अलग भयो। आत्मसमर्पण गरेपछि खानले सैन्य कमान्डबाट राजीनामा दिए र जुल्फिकार अली भुट्टो राष्ट्रपति पद हस्तान्तरण गरे। सन् १९७९ मा फजले हक रिहा गर्नुअघि खान घरको निगरानीमा थिए। खानको अर्को वर्ष रावलपिन्डी मृत्यु भयो।

खानको छोटो शासनलाई पाकिस्तान टुक्राउनुको प्रमुख कारण मानिन्छ। बङ्गलादेशमा नरसंहारको मुख्य वास्तुकार मानिने र पाकिस्तानमा उहाँलाई नकारात्मक रूपमा हेरिएको छ।

प्रारम्भिक जीवन र शिक्षा

आगा मुहम्मद याह्या खानको जन्म चकवाल, पन्जाब, ब्रिटिस भारत, ४ फेब्रुअरी १९१७ मा किजिलबास परिवारमा भएको थियो, रूसी स्रोतहरूले लेखेको सन्दर्भ अनुसार। उनको परिवार इरानी विजेता नादर शाह कुलीन सैनिक वर्गबाट आएको थियो। उनी र उनको परिवार पश्तुन मूलका थिए।

याह्याले देहरादुनको प्रतिष्ठित कर्नल ब्राउन क्याम्ब्रिज स्कूलमा अध्ययन गरे र पछि लाहोरको पन्जाब विश्वविद्यालयमा भर्ना भए, जहाँबाट उनले आफ्नो कक्षामा पहिलो स्थान हासिल गर्दै बीए डिग्री हासिल गरे।

अध्यक्षता (१९६९–१९७१)

सन् १९६८ को पतनमा पश्चिम पाकिस्तानमा निरन्तर शासन विरोधी जनआन्दोलन सुरु भयो। विद्रोह पूर्वी पाकिस्तानमा फैलियो र बल जम्मा भयो, जसले तनावपूर्ण राजनीतिक वातावरणलाई थप्यो जुन राष्ट्रपति अयुब खानले १९६६ तास्कन्द सम्झौताको कार्यान्वयन र विदेश मन्त्री जुल्फिकार अली भुट्टोलाई बर्खास्त गरेपछि बिग्रिएको थियो। अयुब खानले पाकिस्तान पिपुल्स पार्टी र अवामी लीग लगायत विपक्षी समूहहरूलाई सहुलियत दिएर विद्रोहलाई शान्त पार्ने प्रयास गरे, तर प्रदर्शनहरू जारी थिए।

याह्या खान प्रशासन

मन्त्रीहरू	चित्र	मन्त्रालय र विभागहरू	अन्तर-सेवाहरू
जनरल याह्या खान		राष्ट्रपति तथा प्रमुख मार्सल कानून प्रशासक सूचना तथा प्रसारण कानून तथा विदेश तथा रक्षा न्याय	पाकिस्तान सेना
जनरल अब्दुल हमिद खान		उप मुख्यमन्त्री आन्तरिक तथा कश्मीर मामिला	पाकिस्तान सेना
वाइस-एडमिरल सैयद मोहम्मद अहसान		उप सीसिएमएलए वित्त तथा योजना आयोग तथ्याङ्क, वाणिज्य तथा उद्योग	पाकिस्तानी नौसेना
एयर-मार्शल नूर खान		उप सीसिएमएलए कम्युनिकेसन र हेल्थलबर र विज्ञान र प्रविधि	पाकिस्तान वायुसेना

पतन

जब पाकिस्तानको आत्मसमर्पणको समाचार पश्चिम पाकिस्तानी मिडियाले प्रसारण गरे, बङ्गलादेशी विद्रोही र भारतीय सेनाबाट राष्ट्रको पराजय र पाकिस्तानलाई दुई टुक्रामा विभाजन गरेकोमा स्वस्फूर्त र अत्यधिक जनआक्रोशले पाकिस्तानभर सडक प्रदर्शनमा उबलियो।

याह्या खानले पद त्याग गरेको केही घण्टाभित्रै राष्ट्रपति भुट्टोले शेख मुजीवुर रहमानको विरुद्धमा न्यायाधीश अधिवक्ता जनरल शाखाको फैसला उल्टाए र बरु उनलाई रिहा गरे, उनलाई लन्डन जाने अनुमति दिए। राष्ट्रपति भुट्टोले मुजीवलाई कैद गर्ने व्यक्ति याह्याको घरमा नजरबन्दको आदेश पनि जारी गरे। दुवै कार्यले विश्वभर समाचारको हेडलाइन बनायो।

व्यक्तिगत जीवन

उनी नाममात्रका शिया मुसलमान थिए, तर गैर-अभ्यास थिए र इस्लाममा निषेधित गतिविधिहरू जस्तै महिलाकरण र मादक पेय पदार्थको सेवनमा संलग्न थिए।

आफ्नो जीवनको अन्त्यतिर, आफ्नो कारावासको समयमा र पछि, याह्याले बिस्तारै रक्सी पिउन छाडे किनभने उनी "अत्यधिक धार्मिक बने"।

मृत्यु

याह्या सन् १९७९ सम्म नजरबन्दमा रहे, जब उनी मार्सल ल प्रशासक जनरल फजले हक हिरासतबाट रिहा भए। उनी सार्वजनिक कार्यक्रमहरूबाट बाहिर रहे र अप्रकाशित रहेका नोटहरूको रूपमा आफ्ना संस्मरणहरू लेखे। उनको मृत्यु १० अगस्ट १९८० मा रावलपिन्डी, पन्जाबमा भयो र सर्कल रोड कब्रिस्तान, पेशावर, पाकिस्तानमा दफन गरियो।