वायनाड जिल्ला
वायनाड जिल्ला | |
|---|---|
 .JPG)     माथिबाट घडीको दिशामा: चेम्ब्रा शिखर, वायनाड वन्यजन्तु अभयारण्य, मल सुल्तान बाथरी, धान खेतहरू, कारापुझा बाँधको प्रवेशद्वार, एडक्कल गुफाहरू | |
| नामकरण: वायनाडु: धानखेतको भूमि[१] | |
 केरल भित्र स्थान | |
| निर्देशाङ्क: ११°३७′३५″उ॰ ७६°५′२०″पू॰ / ११.६२६३९°N ७६.०८८८९°Eनिर्देशाङ्कहरू: ११°३७′३५″उ॰ ७६°५′२०″पू॰ / ११.६२६३९°N ७६.०८८८९°E | |
| देश |  भारत |
| राज्य | केरल |
| जिल्ला गठन | १९८० नोभेम्बर १ |
| मुख्यालय | कल्पेट्टा |
| क्षेत्रफल | |
| • जम्मा | २१३२ किमी२ (८२३ वर्ग माइल) |
| • क्रम | १२औँ |
| उच्चतम उचाई (वेल्लारीमाला) | २२४० मिटर (७३५० फिट) |
| न्यूनतम उचाई (चाली पुजा, मलप्पुरम सीमा) | १०८ मिटर (३५४ फिट) |
| जनसङ्ख्या (सन् २०१८)[२] | |
| • जम्मा | ८४६६३७ |
| • घनत्व | ३९७/किमी२ (१०३०/वर्ग माइल) |
| समय क्षेत्र | युटिसी+०५:३० (भारतीय मानक समय) |
वायनाड भारतको केरल राज्यको उत्तर-पूर्वमा रहेको एक जिल्ला हो, जसको प्रशासनिक मुख्यालय कल्पेट्टा नगरपालिकाको हो। वायनाड पठारले दक्खिन पठार दक्षिणी भाग मैसुर पठार निरन्तरता बनाउँछ। यो पश्चिमी घाट ७०० देखि २,१०० मिटरको उचाइमा अवस्थित छ। वायनाड, मलप्पुरम र कोझिकोड जिल्लाहरूको त्रिभुजमा अवस्थित २,२४० मी (७,३४९ फिट) मिटर (७,३४९ फिट) अग्लो शिखर वेल्लारी माला वायनाड जिल्लाको सबैभन्दा अग्लो बिन्दु हो। कोझिकोड र कन्नुर जिल्लाहरूबाट क्षेत्रहरू काटेर १ नोभेम्बर १९८० मा केरलको १२औँ जिल्लाको रूपमा यो जिल्ला गठन भएको थियो। जिल्लाको ८८५.९ वर्ग किलोमिटरको क्षेत्र वनले ढाकिएको छ। वायनाडमा तीनवटा नगरपालिका सहरहरू छन्-कलपेट्टा, मानन्तवाडी र सुल्तान बाथेरी यस क्षेत्रमा धेरै आदिवासी जनजातिहरू छन्। कावेरी नदी सहायक नदी काबिनी नदी वायनाडबाट निस्कन्छ। वायनाड जिल्ला, छिमेकी निलम्बुर (मलप्पुरम जिल्ला पूर्वी एरनाड क्षेत्र) को चालियार उपत्यकाको साथमा, प्राकृतिक सुन खेतहरूका लागि परिचित छ, जुन निलगिरी जीवमण्डल आरक्षका अन्य भागहरूमा पनि देखिन्छ। केरलको चौथो सबैभन्दा लामो नदी चालियार नदी वायनाड पठारबाट निस्कन्छ। ऐतिहासिक रूपमा महत्त्वपूर्ण एडक्कल गुफाहरू वायनाड जिल्लामा अवस्थित छन्।
वायनाड जिल्ला उत्तर र उत्तर-पूर्वमा कर्नाटक (कोडागु, चामराजनगर र मैसुर जिल्लाहरू), दक्षिण-पूर्वमा तमिलनाडु (निलगिरी जिल्ला) (यो एक मात्र जिल्ला हो जसले दक्षिणमा केरल मलप्पुरम, दक्षिण-पश्चिममा कोझिकोड र उत्तर-पश्चिममा कन्नुर दुवै छिमेकी राज्यहरूसँग सीमा साझा गर्दछ। वायनाडको पुलपल्ली केरलको एक मात्र लावा-कुश मन्दिर छ र वैथिरीमा केरलको एकमात्र ऐना मन्दिर छ, जुन जैन मन्दिर हो। वरम्बेट्टा मस्जिद वायनाडको सबैभन्दा पुरानो मुस्लिम मस्जिद हो। वायनाड कोटियोट युद्ध आफ्नो भूमिकाका लागि प्रसिद्ध छ, जहाँ पजहस्सी राजा मालाबार क्षेत्रका हिन्दु र मुस्लिमहरूको सहयोगमा कुरिच्या जनजातिको सहयोगमा अङ्ग्रेजहरू विरुद्ध विद्रोह सुरु गरे। कनियम्बेट्टा र मुट्टिल पञ्चायतहरू वायनाडका सबै कुनाबाट उत्तम पहुँचका साथ मध्यमा अवस्थित पञ्चायतहरू हुन्, जबकि ताविन्जाल पञ्चायत कन्नुर जिल्लाको उत्तरपूर्वी सीमामा छ। अम्बुकुठी मलाको गुफाहरूमा फेला परेका शिलालेखहरू नयाँ युग सभ्यताको सुरुदेखि नै कब्जाको प्रमाण हुन्।[४]
नामकरण
[सम्पादन गर्नुहोस्]'वायनाड' नाम 'वायलनाडु' (मलयालम) बाट आएको हो जसलाई नेपलीमा 'धान खेतहरूको भूमि' भनिन्छ।[५]
गठन
[सम्पादन गर्नुहोस्]भारतको स्वतन्त्रता पछि सन् १९५६ को राज्य पुनर्गठनको समयमा, मैसुर राज्य (वर्तमान कर्नाटक) ले यसको ऐतिहासिक र भौगोलिक विशेषताहरूका कारण वायनाडलाई दाबी गऱ्यो। यद्यपि भारतको सन् १९५१ को जनगणनाको भाषिक सर्वेक्षणले पत्ता लगायो कि वायनाडको कुल जनसङ्ख्याको ८७.५% त्यस समयमा मलयालम मूल भाषी थिए, जबकि कुल जनसङ्ख्याको केवल ६.२% ले कन्नड बोल्थे।[६]
वायनाड जिल्ला १ नोभेम्बर १९८० मा केरलको १२औँ जिल्लाको रूपमा उत्तरी वायनाड र दक्षिण वायनाड तालुकहरू समावेश गरेर गठन गरिएको थियो। सोही मितिमा, उत्तरी वायनाड तालुकको नाम मानन्तवाडी राखिएको थियो, र दक्षिण वायनाडलाई सुल्तान बाथेरी र वाइथिरीको तालुक बनाउन विभाजन गरिएको थियो। वाइथिरी तालुकको कल्पेट्टा नयाँ जिल्लाको मुख्यालय बन्यो।
इतिहास
[सम्पादन गर्नुहोस्]इतिहासकारहरू विश्वास गर्छन् कि यी भागहरूमा कम्तिमा १,००० इपूर्वदेखि मानव बस्तीहरू अस्तित्वमा छन्। नयाँ पाषाण युग सभ्यताको धेरै प्रमाणहरू वर्तमान वायनाड जिल्लाभरिका पाहाडहरूमा देख्न सकिन्छ। एडक्कल गुफाहरू नवपाषाण युगका ६००० वर्ष पुरानो चट्टानको नक्कासी छ। यस जिल्लाको अभिलेख गरिएको इतिहास १८औँ शताब्दीदेखि मात्र उपलब्ध छ। प्राचीन कालमा, यो भूमि वेद जनजातिका राजाहरूद्वारा शासित थियो।[७]
मूशाक राजाहरू नन्नानका सन्तान मानिन्थ्यो। १४औँ शताब्दीमा, मुसाका राज्य कोलाथिरिनड र यसका शासकहरूलाई कोलाथिरिस भनेर चिनिन्थ्यो। कोलाथुनाड राज्य आफ्नो शक्तिको शिखरमा नेत्रावती नदी (उत्तरमा मङ्गलोर) बाट दक्षिणमा कोरापुझा (कोझिकोड), पश्चिममा अरब सागर र पूर्वी सीमामा कोडागु पाहाडहरू, अरब सागरमा लक्षद्वीप पृथक टापुहरू सहित फैलिएको थियो।[८]
इतिहासकार सानु कैनिकारा भन्छन् कि सङ्गम अवधि अन्त्यसँगै चौथो र पाँचौँ शताब्दीले चेराहरूका लागि समस्या ल्यायो (जसले सम्पूर्ण केरल र कन्याकुमारी जिल्ला र छेउछाउका क्षेत्रहरूमा शासन गरे) जसमा उनीहरूले केरलका केही भागहरूमा नियन्त्रण गुमाए जसमा वायनाड जिल्ला पनि समावेश थियो। वायनाडको एडकल गुफाहरू रहेको कदम्ब शिलालेखहरूले यो सङ्केत गरेको छ।
एउटा समकालीन बौद्ध ग्रन्थले कालभ्र राजा अच्युत विखण्डले ३ परम्परागत दक्षिणी राजवंशहरू-पाण्ड्या, चेर र चोललाई पराजित गरेको र उनीहरूका तिनै राजाहरूलाई बन्दी बनाएको दाबी गरेको छ। लगभग पाँच शताब्दीसम्म, ५औँ-१०औँशताब्दी ईस्वीदेखि, चेराहरू विदेशी आक्रमणहरूबाट बच्न असमर्थ भएका कारण महत्वहीन शासकहरूको हैसियतमा झरेको थियो। तिनीहरू निकै कम भूभागका साथ सत्तामा टाँसिएका थिए र कर्नाटकका आफ्ना उत्तरी शक्तिशाली साम्राज्यहरू जस्तै कदम्ब, बादामी चालुक्य, राष्ट्रकूट र कल्याणी चालुक्य दयामा बाँच्नुपरेको थियो, जसले आक्रमण गरे र उनीहरूको राज्यमा जब उनीहरू चाहन्छन् तब सर्छन्।[९]
भूगोल
[सम्पादन गर्नुहोस्]वायनाड जिल्ला डेक्कन पठारको दक्षिणी छेउमा अवस्थित छ र यसले पश्चिमी घाटको भाग समावेश गर्दछ। कोझिकोड जिल्लाको सिमानामा पर्ने जिल्लाको पश्चिमी भागहरू घना जङ्गलले ढाकिएको पश्चिमी घाटहरू मिलेर बनेको छ। जिल्लाले दक्षिण पश्चिमी डेक्कन पठारको एक भाग बनाउँछ, र पूर्वमा ढलान गरिएको छ। जिल्लाको धेरैजसो क्षेत्र वनले ढाकिएको छ तर प्राकृतिक स्रोतको निरन्तर र अन्धविश्वासपूर्ण दोहनले आसन्न [१०] वातावरणीय सङ्कटतर्फऔँल्याउँछ। यस जिल्लामा धेरै पदयात्रा बिन्दुहरू छन्। चेम्ब्रा शिखर (२,१०० मिटर) वायनाड जिल्लाको सबैभन्दा अग्लो चुचुरो हो। बानासुरा पहाड (२,०७९ मिटर) पनि चेम्ब्रा पहाडको उचाइ जस्तै छ। ब्रह्मगिरी हिल पनि वायनाडको अर्को पदयात्रा बिन्दु हो।
वायनाड जिल्ला पश्चिममा मालाबार वन्यजीव अभयारण्य, दक्षिणमा मुदुमलाई राष्ट्रिय निकुञ्ज, पूर्वमा बन्दीपुर राष्ट्रिय निकुञ्ज, उत्तर पूर्वमा नागरहोल राष्ट्रिय निकुञ्ज, उत्तरमा ब्रह्मगिरी वन्यजन्तु अभयारण्य जस्ता विभिन्न जैविक भण्डारहरूको संरक्षित क्षेत्र सञ्जालले घेरिएको छ। उत्तर पश्चिममा अरालाम वन्यजन्तु अभयारण्य जुन वायनाड वन्यजीव अभयारण्यसँग जोडिएको छ।
जिल्लामा समृद्ध जलस्रोत छ। यस क्षेत्रमा पूर्वतर्फ बग्ने र पश्चिमतर्फ बग्ने नदीहरू छन्। यस जिल्लाको प्रमुख नदीहरू मध्ये एक काबिनी नदी हो, कावेरी नदीको सहायक नदी हो यो केरलको पूर्वमा बग्ने तीनवटा नदीहरू मध्ये एउटा मात्र हो। काबनीमा थिरुनेल्ली नदी, पनामाराम नदी र मानन्तवाडी नदीसहित धेरै सहायक नदीहरू छन्। यी सबै खोलाहरूले समृद्ध जलस्रोतका साथै जिल्लाका लागि एक विशिष्ट परिदृश्य बनाउन मद्दत गर्दछ। पाहाडी घाटीहरू हुँदै जाँदा पानामाराम खोलामा विभिन्न खोलाहरू बग्छन् र अन्ततः नदी पानामाराम उपत्यकामा खस्छ। जिल्लाबाट निश्चित दुरीसम्म बगेपछि, पनामारम नदी मानन्तवाडी नदीमा मिल्छ, जुन 'थोन्डार्मुडी' भनिने चुचुरोको तल्लो क्षेत्रहरूबाट निस्कन्छ।[११]
जनसाङ्ख्यिकी
[सम्पादन गर्नुहोस्]यो केरलको सबैभन्दा कम जनसङ्ख्या भएको जिल्ला हो। केरलका अन्य जिल्लाहरूको विपरीत, वायनाड जिल्लामा, जिल्लाको नाममा कुनै सहर वा गाउँ छैन (अर्थात, त्यहाँ "वायनाड सहर" छैन)।
सन् २०१८ को तथ्याङ्क प्रतिवेदनअनुसार वायनाड जिल्लाको जनसङ्ख्या ८,४६,६३७ रहेको छ, जुन कोमोरोस राष्ट्रको लगभग बराबर हो। सन् २०११ को जनगणना अनुसार जिल्लालाई भारतमा ४८२औँ स्थानमा राखिएको छ (कुल ६४० मध्ये)। यस जिल्लाको जनसङ्ख्या घनत्व ३९७ प्रति वर्ग किलोमिटर (१,०३०/वर्ग माइल) रहेको छ। ३.८६% जनसङ्ख्या सहरी क्षेत्रमा बस्छ। अनुसूचित जाति र अनुसूचित जनजातिहरू क्रमशः ३.८७% र १८.८६% छन्।
सन् २०११ को जनगणनाको समयमा, ९०.६४% जनसङ्ख्याले मलयालम, १.८२% पानिया, १.११% तमिल र ०.९१% कन्नड आफ्नो पहिलो भाषाका रूपमा बोलेका थिए।[१२]
सन्दर्भ सामग्रीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]- ↑ "About District Wayanad", wayanad.gov.in।
- ↑ Annual Vital Statistics Report – 2018, Thiruvananthapuram: Department of Economics and Statistics, Government of Kerala, २०२०, पृ: 55, मूलबाट २ नोभेम्बर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ४ अप्रिल २०२४।
- ↑ Poddar, Rakesh (२००७), Perspectives on tourism & biodiversity (अङ्ग्रेजीमा), Cyber Tech Publications, आइएसबिएन 9788178842967।
- ↑ "Interesting Facts About Wayanad", २३ डिसेम्बर २०१६।
- ↑ "District Profile", spb.kerala.gov.in, मूलबाट २७ डिसेम्बर २०१९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ७ जनवरी २०२०। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २७ डिसेम्बर २०१९ मिति
- ↑ South Kanara, The Nilgiris, Malabar and Coimbatore Districts (Village-wise Mother-tongue Data for Bilingual or Multilingual Taluks)।
- ↑ "Wayanad- A section of Western Ghats", Anand Bharat, २७ नोभेम्बर २०१७, अन्तिम पहुँच ७ जनवरी २०२०। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ३ जुन २०२१ मिति
- ↑ District Census Handbook, Kasaragod (2011), Thiruvananthapuram।
- ↑ From Indus to Independence – A Trek Through Indian History: Vol III The Disintegration of Empires, १ मार्च २०१६।
- ↑ Münster, Daniel; Münster, Ursula (जनवरी २०१२), "ingentaconnect Consuming the Forest in an Environment of Crisis: Nature Tourism,...", Development and Change (ingentaconnect.com) 43 (1): 205–227, डिओआई:10.1111/j.1467-7660.2012.01754.x, पिएमआइडी 22616125, अन्तिम पहुँच २९ जनवरी २०१४।
- ↑ "Rivers, Kabani, Wayanad, District, Kerala, India | Kerala Tourism", www.keralatourism.org, अन्तिम पहुँच ७ जनवरी २०२०। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २० जनवरी २०२० मिति
- ↑ "Table C-16 Population by Mother Tongue: Kerala", www.censusindia.gov.in, Registrar General and Census Commissioner of India।