तिरुवनन्तपुरम जिल्ला
तिरुवनन्तपुरम जिल्ला | |
|---|---|
     माथिबाट घडीको दिशामा: नियामसभा मन्दिरम, कोवलम बीच, अटिंगल, पूवर समुद्र तट, वर्कला अन्डरपास, र अन्चुथेन्गु फोर्ट | |
 केरलमा स्थान | |
 तिरुवनन्तपुरम जिल्ला | |
| निर्देशाङ्क: ८°२९′N ७६°५६′E / ८.४८°N ७६.९४°Eनिर्देशाङ्कहरू: ८°२९′N ७६°५६′E / ८.४८°N ७६.९४°E | |
| देश | भारत |
| राज्य | केरल |
| मुख्यालय | तिरुवनन्तपुरम |
| क्षेत्रफल | |
| • जम्मा | २१९२ किमी२ (८४६ वर्ग माइल) |
| • क्रम | ११औँ |
| जनसङ्ख्या (२०२१) | |
| • जम्मा | ३५२११५३ (पुरुष: १७६७८५९; महिला: १७५३२९४; तेस्रोलिङ्गी: ५००) |
| • सहरी | ५५.७५% |
| जनसाङ्ख्यिकी | |
| • साक्षरता | ९३.०२%[१] |
| भाषाहरू | |
| • आधिकारिक | मलयालम,अङ्ग्रेजी[२] |
| • Regional | |
तिरुवनन्तपुरम जिल्ला भारतको केरल राज्यको सबैभन्दा दक्षिणी जिल्ला हो। जिल्ला सन् १९४९ मा सिर्जना गरिएको थियो, यसको मुख्यालय तिरुवनन्तपुरम शहरमा थियो, जुन केरलको प्रशासनिक केन्द्र पनि हो। हालको जिल्ला सन् १९५६ मा तत्कालीन जिल्लाका चार दक्षिणी तालुकहरूलाई छुट्टाएर कन्याकुमारी जिल्लाको रूपमा गठन गरिएको थियो। तिरुवनन्तपुरम सहरलाई राज्यको सूचना प्रविधि राजधानीको रूपमा पनि चिनिन्छ, किनकि यो भारतको पहिलो र सबैभन्दा ठुलो आईटी पार्क, टेक्नोपार्क, सन् १९९० मा स्थापित भएको घर हो। जिल्लामा राज्यको कुल जनसङ्ख्याको ९ प्रतिशतभन्दा बढी जनसङ्ख्या रहेको छ।[३]
जिल्लाले २,१९२ वर्ग किलोमिटर (५,४१,६५५ एकड) क्षेत्रफल ओगटेको छ। २०११ जनगणनामा, यसको जनसङ्ख्या ३,३०१,४२७ थियो, [४][५] यसले मलाप्पुरम जिल्ला पछि केरलको दोस्रो सबैभन्दा जनसङ्ख्या भएको जिल्ला बनायो।[६] यसको जनसङ्ख्या घनत्व केरलमा सबैभन्दा बढी छ, १,५०९ निवासी प्रति वर्ग किलोमिटर (३,९१० /वर्ग माइल)।[७] जिल्लालाई छवटा उपजिल्लाहरूमा विभाजन गरिएको छ: तिरुवनन्तपुरम, चिरायिन्कीजु, नेयट्टिन्कारा, नेदुमंगडु, वर्कला, र कट्टाकडा। जिल्लाका सहरी निकायहरू तिरुवनन्तपुरम निगम, र वर्कला, नेयट्टिन्कारा, अटिङ्गल, र नेदुमंगड नगरपालिकाहरू हुन्।[८]
जिल्लामा तिनवटा प्रमुख नदीहरू, धेरै ताजा पानीको तालहरू र ३०० भन्दा बढी पोखरीहरू छन्। यसको पूर्वी क्षेत्र जङ्गलले ढाकिएको छ, उत्तरी क्षेत्रहरू प्रायः रबर खेतीअन्तर्गत छन् र बाँकी क्षेत्रहरूमा नरिवल, केरा र टेपिओका जस्ता मिश्रित सुक्खा जमिन बालीहरू उब्जाउँछन्। निर्मित क्षेत्र र धानका खेतहरूले भूमि प्रयोग ढाँचा पूरा गर्छन्।[९]
नामकरण
[सम्पादन गर्नुहोस्]जिल्ला र यसको मुख्यालय सहरले साझा गरेको तिरुवनंतपुरम नाम मलयालम/तमिल शब्द "थिरु" र संस्कृत शब्द "अनन्त-पुरा" बाट आएको हो, जसको अर्थ "भगवान अनन्तको निवास" हो। यो नाम तिरुवनंतपुरम सहरको केन्द्रमा रहेको हिन्दु मन्दिर देवताबाट आएको हो। अनन्त श्री पद्मनाभस्वामी मन्दिर देवता विष्णुको अर्को नाम हो। सन् 1991 सम्म अङ्ग्रेजीमा जिल्लाको आधिकारिक नाम त्रिवेन्द्रम थियो, जब सरकारले सबै भाषाहरूमा सहरको मूल नाम तिरुवनंतपुरमलाई पुनर्स्थापित गऱ्यो।
इतिहास
[सम्पादन गर्नुहोस्]तिरुवनन्तपुरम सहरले प्राचीन परम्परा, लोककथा र साहित्यका सन्दर्भमा धेरै स्थलहरू प्रस्तुत गर्दछ। जिल्लाका अन्य धेरै स्थानहरूमा पनि यस्तै स्थलचिह्नहरू छन्। चेर वंशले दक्षिणमा कन्याकुमारी उत्तरमा कासरगोड मालाबार तट क्षेत्रमा शासन गऱ्यो। यसमा पलक्कड ग्याप, कोइम्बटुर, सलेम र कोल्ली हिल्स समावेश थिए। कोइम्बटुर वरपरको क्षेत्रले मलबार तट र तमिलनाडु बीचको प्रमुख व्यापार मार्ग रहेको पर्वत पास पलक्कड ग्याप पूर्वी प्रवेशद्वारको रूपमा सेवा गऱ्यो। वर्तमान मालाबार तटको दक्षिणी क्षेत्र (कन्याकुमारी र कोल्लाम बीचको तटीय क्षेत्र) मा आय राजवंश शासन थियो, जो चेराहरूसँग सम्बन्धित थिए र आधिकारिक रूपमा सामन्तहरू थिए। अय राजवंश (पछि वेनाड राजवंश र अन्तमा थिरुविथमकुर राजवंश) पछि नन्नान राजवंश (पछि मुशिका राजवंश र अन्त मा कोलाथिरी राजवंश) वेलिर कुलका दुई सबैभन्दा पुराना र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण वंशहरू थिए, जसले चेर, चोल र पाण्ड्यहरू धेरै पटक अन्तर-विवाह गरेका थिए।[१०]
सन् १६८४ मा, उमायाम्मा रानीको शासनकालमा, अङ्ग्रेजी ईस्ट इन्डिया कम्पनीले समुद्री तटमा वर्कला नजिकै अन्चुथेन्गुमा लगभग ३२ किलोमिटर (२० माइल) बलौटे थुकेको जमिन अधिग्रहण गर्यो। तिरुवनन्तपुरम सहरको उत्तरमा, एउटा कारखाना खडा गर्ने र यसलाई सुदृढ बनाउने उद्देश्यले। स्थान पहिले डच द्वारा बारम्बार गरिएको थियो, त्यसपछि ब्रिटिस द्वारा। यहीँबाट अङ्ग्रेजहरूले बिस्तारै त्रावणकोरका अन्य भागहरूमा आफ्नो कूटनीति विस्तार गरे।[११]
भूगोल
[सम्पादन गर्नुहोस्]सहरको दक्षिणी भाग, पारासाला, भारतको दक्षिणी प्रायद्वीपीय टुप्पो, केप कोमोरिन (कन्याकुमारी) बाट केवल 54 किलोमिटर (34 माइल) टाढा छ। यो जिल्ला पश्चिममा अरब सागर किनारमा ७८ किलोमिटर (४८ माइल) फैलिएको छ। कोल्लम जिल्ला उत्तरमा अवस्थित छ, तमिलनाडु तिरुनेलवेली र कन्याकुमारी जिल्लाहरू क्रमशः पूर्व र दक्षिणमा छन्।[१२]
तिरुवनन्तपुरम जिल्लाको जलवायु सामान्यतया तातो र उष्णकटिबन्धीय हुन्छ। ठुला वन भण्डारहरूले जलवायुमा अनुकूल प्रभाव पार्छ र वर्षालाई उत्प्रेरित गर्छ। पर्वत शृङ्खलाहरू चिसो मौसम अनुभव गरिन्छ। तल्लो भागमा मौसम कमजोर छ र तटीय क्षेत्रहरूमा सामान्यतया तातो हुन्छ। यहाँको औसत अधिकतम तापक्रम ९५ डिग्री फारेनहाइट (३५ डिग्री सेल्सियस) र औसत न्यूनतम तापक्रम ६९ डिग्री फारेनहाइट (२० डिग्री सेल्सियस) छ। जिल्ला उत्तरदेखि दक्षिणसम्म फैलिएको छ, पश्चिममा अरब सागर छ, सापेक्ष आर्द्रता सामान्यतया उच्च हुन्छ। यो दक्षिणपश्चिम मनसुन समयमा लगभग ९५% सम्म बढ्छ।[१३]
जिल्लामा कुल वार्षिक वर्षा करिब १,८२७.७ मिमी (७२ इन्च) छ प्रति वर्ष।[१४] दक्षिणपश्चिम मनसुन, जुन देखि सेप्टेम्बर सम्म प्रमुख वर्षाको मौसम हो, जसको समयमा जिल्लाले यसको वार्षिक अधिकांश वर्षा प्राप्त गर्दछ। दोस्रो वर्षाको मौसम उत्तरपूर्वी मनसुन हो, अक्टोबर देखि नोभेम्बर सम्म। जिल्लामा अप्रिल र मे महिनाको प्रि-मनसुन महिनामा मेघगर्जनसहित वर्षा हुने गरेको छ।[१५]
अर्थतन्त्र
[सम्पादन गर्नुहोस्]मिडिया र सूचना प्रविधि क्षेत्रहरू तिरुवनन्तपुरम जिल्लाको अर्थतन्त्रको मुख्य आधार हुन्, र अन्य प्रमुख क्षेत्रहरू पर्यटन र मनोरञ्जन, कृषि र शिक्षा हुन्। भारतको पहिलो एनिमेसन पार्क, किनफ्रा एनिमेसन पार्क, जिल्लामा छ।
जनसाङ्ख्यिकी
[सम्पादन गर्नुहोस्]सन् २००१को जनगणना अनुसार तिरुवनन्तपुरम जिल्लाको जनसङ्ख्या ३३,०१,४२७ रहेको छ। यसले गर्दा यो कुल ६४० जिल्लाहरूमध्ये भारतमा १०३औँ स्थानमा रहेको छ। यस जिल्लाको जनघनत्व १,५०९ प्रति वर्ग किलोमिटर (३,९१०/वर्ग माइल) रहेको छ। सन् २००१-२०११ को दशकमा यसको जनसङ्ख्या वृद्धिदर २.२५% थियो। तिरुवनन्तपुरममा प्रति १० पुरुषमा १०८८ महिलाको लिंग अनुपात रहेको छ भने साक्षरता दर ९२.६६% रहेको छ। ५३.६६% जनसङ्ख्या सहरी क्षेत्रमा बस्छ। अनुसूचित जाति र अनुसूचित जनजातिहरू क्रमशः ११.३०% र ०.८१% छन्।[१६]
मलयालम प्रमुख मातृभाषा हो। तमिल प्रायः जिल्लाको दक्षिणी भागहरूमा र राजधानी सहरको तमिल जनसङ्ख्यामा विशेष गरी नादारहरू र तमिल ब्राह्मणहरू र अन्य विभिन्न तमिल समुदायहरूद्वारा बोलिन्छ। मलयालम, तमिल, अङ्ग्रेजी, तेलगु, हिन्दी, तुलु र मराठी भाषाको थोरै प्रतिशत लगायतका भाषा बोल्नेहरूका साथ तिरुवनन्तपुरम सहर अधिक विश्वव्यापी छ।[१७]
पर्यटन
[सम्पादन गर्नुहोस्]पर्यटन तिरुवनन्तपुरमको अर्थतन्त्रको प्रमुख क्षेत्र हो। हिल स्टेशनहरू, केरल ब्याकवाटरहरू, समुद्र तटहरू, लगुनहरू, र वन्यजन्तु अभयारण्यहरू सहित जिल्लामा पर्यटक विकल्पहरूको पूर्ण दायरा उपलब्ध छ। कोवलम र वर्कला र यसको अन्तर्राष्ट्रिय प्रसिद्ध समुद्र तटहरू तिरुवनन्तपुरम जिल्लामा छन्।
तिरुवनन्तपुरम चिकित्सा पर्यटनको लागि भारतमा चार्टर्ड उडानहरूको लागि प्रमुख गन्तव्य हो, सहर र वरपर पचास भन्दा बढी मान्यता प्राप्त आयुर्वेद केन्द्रहरू छन्। शहरले विश्व स्तरको आधुनिक अस्पतालहरू पनि प्रदान गर्दछ। कन्भलेसेन्ट सुविधाहरू नजिकैका पाँच-तारे बीच रिसोर्टहरू र हिल स्टेशनहरूमा उपलब्ध छन्।
सन्दर्भ सामग्रीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]- ↑ Directorate of Census Operations, Kerala, District Census Handbook, Thiruvananthapuram, Directorate of Census Operations, Kerala, पृ: २२, अन्तिम पहुँच २५ जुन २०२०।
- ↑ "The Kerala Official Language (Legislation) Act, 1969"। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१६-०४-२० मिति
- ↑ "Population profile of Kerala - 2011", State Planning Board, Kerala, Government of Kerala, अन्तिम पहुँच २०२०-१०-२१। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०२०-०७-१८ मिति
- ↑ "About District | Website of Thiruvananthapuram District - The city of the Holy Anantha | India" (en-USमा), अन्तिम पहुँच २०२१-०७-१०।
- ↑ "CENSUS OF INDIA 2011", PROVISIONAL POPULATION TOTALS INDIA, KERALA STATE AND DISTRICTS, Government of India, अन्तिम पहुँच २४ अप्रिल २०११।
- ↑ "District Census Hand Book: Thiruvananthapuram", Census of India, Registrar General and Census Commissioner of India।
- ↑ "CENSUS OF INDIA 2011", Provisional Population Totals Kerala, Government of India, पृ: ४५, अन्तिम पहुँच २४ अप्रिल २०११।
- ↑ "Districts Thiruvananthapuram", indiastudychannel, अन्तिम पहुँच २१ जुलाई २०१०। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १० सेप्टेम्बर २०१० मिति
- ↑ "Keralapages.org", keralapages.org, अन्तिम पहुँच १९ मार्च २०१८। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १९ मार्च २०१८ मिति
- ↑ The Hoysaḷa Dynasty।
- ↑ "TVPM History", Government of Kerala, मूलबाट ७ फेब्रुअरी २००९-मा सङ्ग्रहित।
- ↑ "Geography", Government of Kerala, मूलबाट ७ फेब्रुअरी २००९-मा सङ्ग्रहित।
- ↑ "Climate", kerenvis.nic.in.
- ↑ Rainfall वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २४ जनवरी २०१० मिति
- ↑ Climate-Monsoon वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २१ जुलाई २०११ मिति
- ↑ "District Census Hand Book: Thiruvananthapuram", Census of India, Registrar General and Census Commissioner of India।
- ↑ "Table C-16 Population by Mother Tongue: Kerala", www.censusindia.gov.in, Registrar General and Census Commissioner of India।