भारतका शास्त्रीय नृत्य
भारतमा नृत्यका जराहरू प्राचीन परम्पराहरूमा छ। यस विशाल उपमहाद्वीपमा नृत्यहरूको विभिन्न विधाहरूले जन्म लिएकाछन्। प्रत्येक विधाले विशिष्ट समय अनि वातावरणका प्रभावदेखि आकार लिएकोछ। राष्ट्र शास्त्रीय नृत्यको धेरै विधाहरूलाई पेश गर्दछ, जसमा प्रत्येकको सम्बन्ध देशका विभिन्न भागहरूसित छ। प्रत्येक विधा कुनै विशिष्ट क्षेत्र अथवा व्यक्तिहरूका समूहका लोकाचारको प्रतिनिधित्व गर्दछ। भारतका केही प्रसिद्ध शास्त्रीय नृत्य हुन् -
भरतनाट्यम्
[सम्पादन गर्नुहोस्]
इस नृत्य शैलीको खास विशेषताहरू, नायक-नायिका प्रसंगमा आधारित पदम अथवा कविताहरू छन्।
भरत नाट्यम, भारतका प्रसिद्ध नृत्हरू मध्येको एक छ तथा यसको सम्बन्ध दक्षिण भारतका तमिलनाडु राज्यदेखि छ। यो नाम "भरत" शब्ददेखि लिइएको तथा यसको सम्बन्ध नृत्यशास्त्रदेखि छ। यस्तो मानिन्छ कि ब्रह्मा, हिन्दू देवकुलका महान त्रिदेवहरूमा देखि प्रथम, नाट्य शास्त्र अथवा नृत्य विज्ञान छन्। इन्द्र अनि स्वर्गका अन्य देवताहरूका अनुनय-विनयदेखि ब्रह्मा यति प्रभावित भयो कि त्यसले नृत्य वेद सृजित गर्नका लागि चारहरू वेदहरूको उपयोग गरेर। नाट्य वेद अथवा पंचम वेद, भरत अनि त्यसको अनुयाइहरूलाई प्रदान गरिएको जिन्होंने यस विद्याको परिचय पृथ्वीका नश्वर मनुष्हरूलाई दिए। अत: यसको नाम भरत नाट्यम भयो।
भरत नाट्यममा नृत्यका तीन मूलभूत तत्वहरूलाई कुशलतापूर्वक सामेल गरिएको छ। ति हुन् भाव अथवा मन:स्थिति, राग अथवा संगीत र स्वरमार्धुय र ताल अथवा काल समंजन। भरत नाट्यमको तकनीकमा, हात, खुट्टा, मुख, अनि शरीर संचालनका समन्वयनका ६४ सिद्धान्त छन्, जसको निष्पादन नृत्य पाठ्यक्रमका साथ गरिन्छ।
भरत नाट्यममा जीवनका तीन मूल तत्व – दर्शन शास्त्र, धर्म अनि विज्ञान छन्। यो एक गतिशील अनि सांसारिक नृत्य शैली छ, तथा यसको प्राचीनता स्वयं सिद्ध छ। यसलाई सौन्दर्य अनि सुरुचि संपन्नताको प्रतीक बताइनु पूर्णत: संगत छ। वस्तुत: यो एक यस्तो परम्परा हो, जसमा पूर्ण समर्पण, सांसारिक बंधनहरूदेखि विरक्ति तथा निष्पादनेर्ताको यसमा चरमोत्कर्षमा हुनु आवश्यक छ। भरत नाट्यम तुलनात्मक रूपले नया नाम हो। पहिला यसलाई सादिर, दासी अट्टम र तन्जावूरनाट्यमका नामहरूदेखि जानिन्थ्यो।
कथकली
[सम्पादन गर्नुहोस्]
केरलका दक्षिण - पश्चिमी राज्यको एक समृद्ध र फलने फूलने वाला नृत्य कथकली यहाँको परम्परा छ। कथकलीको अर्थ छ एक कथाको नाटक वा एक नृत्य नाटिका। कथाको अर्थ छ कथा, यहाँ अभिनेता रामायण र महाभारतका महाग्रन्थहरू र पुराणहरूदेखि लागि गए चरित्रहरूलाई अभिनय गर्दछन्। यो अत्यंत रंग बिरंगा नृत्य छ। यसका नर्तक उभरे भए परिधानहरू, फूलदार दुपट्टहरू, आभूषणहरू र मुकुटदेखि सजे हुन्छन्। ती ती विभिन्न भूमिकाहरूलाई चित्रित गर्नका लागि सांकेतिक रूपले विशिष्ट प्रकारका रूप ग्रहण गर्दछन्, जो वैयक्तिक चरित्रका सट्टा त्यस चरित्रसँग अधिक नजिकहुन्छन्।
विभिन्न विशेषताहरू, मानव, देवता समान, दैत्य आदि शानदार भेशभूषा र परिधानहरूका माध्यमदेखि प्रदर्शित गरिन्छ। यस नृत्यको सबैभन्दा अधिक प्रभावशाली भाग यो हो कि यसका चरित्र कहिले बोल्दैनन्, केवल तिनको हाथहरूका हाउभाउको उच्च विकसित भाषा तथा अनुहारको अभिव्यक्ति हुन्छ जो यस नाटिकाका पाठ्यलाई दर्शकहरूका सामुन्ने प्रदर्शित गर्दछ। तिनको अनुहारका साना र ठूला हाव भाव, भंवहरूको गति, नेत्रहरूको संचलन, गालहरू, नाक र ठोडीको अभिव्यक्तिमा बारीकीदेखि काम गरिन्छ तथा एक कथकली अभिनेता - नर्तक द्वारा विभिन्न भावनाहरूलाई प्रकट गरिन्छ। यसमा अधिकांशत: पुरुष नैं महिलाहरूको भूमिका निभाउँदछन्, जबकि अब केही समयदेखि महिलाहरूलाई कथकलीमा सामेल गरिन्छ।
वर्तमान समयको कथकली एक नृत्य नाटिकाको परम्परा छ जो केरलका नाट्य गर्मको उच्च विशिष्ट शैलीको परम्पराका साथ शताब्दिहरू पहिला विकसित भएको थियो, विशेष रूपले कुडियाट्टम। पारम्परिक रीति रिवाज जस्तै थिएयाम, मुडियाट्टम र केरलको मार्शल कलाहरू नृत्यलाई वर्तमान स्वरूपमा लानका लागि महत्व्पूर्ण भूमिका निभाउँदछन्।
कथक
[सम्पादन गर्नुहोस्]
कथकको नृत्य रूप १०० भन्दा अधिक घुंघरुहरूलाई पैरहरूमा बांध गर्न तालबद्ध पदचाप, विहंगम चक्कर द्वारा चिनिन्छ र हिन्दु धार्मिक कथाहरूका अतिरिक्त पर्शियन र उर्दू कवितादेखि लिए गई विषयवस्तुहरूको नाटकीय प्रस्तुतीकरण गरिन्छ। कथकको जन्म उत्तरमा भयो किन्तु पर्शियन र मुस्लिम प्रभावदेखि यो मंदिरको रीतिदेखि दरबारी मनोरंजनसम्म पहुंच गए
कथकको शैलीको जन्म ब्राह्मण पुजारिहरू द्वारा हिन्दुहरूको पारम्परिक पुन: गणनामा निहित छ, जिन्हहरू कथिक भन्थे, जो नाटकीय अंदाजमा हाव भावहरूको उपयोग गरेरन्थे। क्रमश: यसमा कथा कहने शैली र अधिक विकसित भएको तथा एक नृत्य रूप बन्यो। उत्तर भारतमा मुगलहरूका आउनमा यस नृत्यलाई शाही दरबारमाले जाइएको र यसको विकास ए परिष्कृत कलारूपमा भयो, जसलाई मुगल शासकहरूको संरक्षण प्राप्त थियो र कथकले वर्तमान स्वरूप लिए यस नृत्यमा अब धर्मको अपेक्षा सौन्दर्य बोधमा अधिक बल दिइएको छ।
शब्द कथकको उद्भव कथादेखि भएकोछ, जसको शाब्दिक अर्थ छ कथा कहना। पुरानो समयमा कथा वाचक गानहरूका रूपमा यसलाई बोल्दै र आफ्नो कथालाई एक नया रूप देनका लागि नृत्य गरते। यसबाट कथा कलाक्षेपम र दक्षिण भारतमा हरी कथाको रूप बनाएको र यही उत्तर भारतमा कथकका रूपमा जानिन्छ। लगभग १५औं शताब्दीमा यस नृत्य परम्परामा मुगल नृत्य र संगीतका कारण ठूलो परिवर्तन आए १६औं शताब्दीका अन्तसम्म कसे भए चूडीदार पायजामेलाई कथक नृत्यको वेशभूषा मान लिइएको छ।
इस नृत्य परम्पराका दुइ प्रमुख घराने छन्, यी दुइटैलाई उत्तर भारतका सहरहरूका नाममा नाम दिइएको छ र यीबाट दुइटै नैं क्षेत्रीय राजाहरूका संरक्षणमा विस्तारित भयो - लखनऊ घराना र जयपुर घराना।
ओडिसी
[सम्पादन गर्नुहोस्]
ओडिसीलाई पुरातात्विक साक्ष्हरूका आधारमा सबैभन्दा पुरानो जीवित नृत्य रूपहरू मध्येको एक मानिन्छ। उडीसाका पारम्परिक नृत्य, ओडिसीको जन्म मंदिरमा नृत्य गरी दिओस्वदासिहरूका नृत्यदेखि भएको थियो। ओडिसी नृत्यको उल्लेख शिला लेखहरूमा मिल्दछ, यसलाई ब्रह्मेश्वर मंदिरका शिला लेखहरूमा दर्शाइएको छ साथै कोणार्कका सूर्य मन्दिरका केन्द्रीय कक्षमा यसको उल्लेख मिल्दछ। वर्ष १९५०मा यस पूरा नृत्य रूपलाई एक नया रूप दिइएको, जसका लागि अभिनय चन्द्रिका र मंदिरहरूमा पाए गए तराशे भए नृत्यको मुद्राहरू धन्यवादका पात्र छन्।
कुनै अन्य भारतीय शास्त्रीय नृत्य रूपका समान ओडिसीका दुइ प्रमुख पक्ष छन्: नृत्य वा गैर निरूपण नृत्य, जहाँ अन्तरिक्ष र समयमा शरीरको भंगिमाहरूको उपयोग गरेर्दै सजावटी पैटर्न सृजित गरिन्छन्। यसको एक अन्य रूप अभिनय छ, जसलाई सांकेतिक हाथका हाव भाव र चेहरियाको अभिव्यक्तिहरूलाई कथा वा विषयवस्तु समझानमा उपयोग गरिन्छ।
इसमा त्रिभंगमा ध्यान केन्द्रित गरिन्छ, जसको अर्थ छ शरीरलाई तीन भागहरूमा बांटना, सिर, शरीर र पैर; मुद्राहरू र अभिव्यक्तिहरू भरत नाट्यमका समान हुन्छ। ओडिसी नृत्यमा विष्णुका आठौँ अवतार कृष्णका बारेमा कथाहरू बताई जान्छन्। यो एक कोमल, कवितामय शास्त्री नृत्य छ जसमा उडीसाका परिवेश तथा यसका सर्वाधिक लोकप्रिय देवता, भगवान जगन्नाथको महिमाको गान गरिन्छ।
मणिपुरी
[सम्पादन गर्नुहोस्]
पूर्वोत्तरका मणिपुर क्षेत्रदेखि आयो शास्त्रीय नृत्य मणिपुरी नृत्य छ। मणिपुरी नृत्य भारतका अन्य नृत्य रूपहरूदेखि भिन्न छ। यसमा शरीर धीमा गतिदेखि चल्दछ, सांकेतिक भव्यता र मनमोहक गतिदेखि भुजाहरू औंलाहरूसम्म प्रवाहित हुन्छन्। यो नृत्य रूप १८ औँ शताब्दीमा वैष्णव सम्प्रदायका साथ विकसित भयो जो यसका शुरूआती रीति रिवाज र जादुई नृत्य रूपहरूमा देखि बनाएको छ। विष्णु पुराण, भागवत पुराण तथा गीत गोविंदमको रचनाहरूदेखि आयो विषयवस्तुहरू यसमा प्रमुख रूपले उपयोग गरिन्छन्।
मणिपुरको मेइटी जनजातिको दंत कथाहरूका अनुसार जब ईश्वरले पृथ्वीको सृजन गरे तब यो एक पिण्डका समान थियो। सात लैनूराहले यस नव निर्मित गोलार्धमा नृत्य गरे, आफ्नो पैरहरूदेखि यसलाई मजबूत र चिकना बनाउनको लागि यसलाई कोमलतासाथ दबाए यो मेइटी जागोईको उद्भव छ। आजका समयसम्म जब मणिपुरी मानिस नृत्य गर्दछन् ती कदम ततेजीसित छैन रख्दै तर आफ्नो पैरहरूलाई भूमिमा कोमलता र मृदुताका साथ राख्दछन्। मूल भ्रान्ति र कथाहरू अहिले पनि मेइटीका पुजारिहरू वा माइबिस द्वारा माइबीका रूपमा सुनाई जान्छन् जो मणिपुरीको जड छन्।
महिला "रास" नृत्य राधा कृष्णको विषयवस्तुमा आधारित छ जो बेले तथा एकल नृत्यको रूप छ। पुरुष "संकीर्तन" नृत्य मणिपुरी ढोलकको तालमा पूर्ण शक्तिका साथ गरिन्छ।
मोहिनीअट्टम
[सम्पादन गर्नुहोस्]
मोहिनीअट्टम केरलको महिलाहरू द्वारा गरिने वाला अर्ध शास्त्रीय नृत्य छ जो कथकली भन्दा अधिक पुराना मानिन्छ। साहित्यिक रूपले नृत्यका बीच मुख्य माने जाने वाला जादुई मोहिनीअटट्म केरलका मंदिरहरूमा प्रमुखत: गरिन्थ्यो। यो देवदासी नृत्य विरासतको उत्तराधिकारी पनि मानिन्छ जस्तो कि भरत नाट्यम, कुचीपुडी र ओडीसी। यस शब्द मोहिनीको अर्थ छ एक यस्तो महिला जो हेर्ने वालहरूको मन मोह लिउन् वा उनमा इच्छा उत्पन्न गर्नुहोस्। यो भगवान विष्णुको एक जानी मानी कथा छ कि जब तिनले दुग्ध सागरका मंथनका बेला मानिसहरूलाई आकर्षित गर्नका लागि मोहिनीको रूप धारण गरेको थियो र भामासुरका विनाशको कथा यसका साथ जोडिएका भएको छ। अत: यो सोचिएको छ कि वैष्णव भक्तहरूले यस नृत्य रूपलाई मोहिनीअटट्मको नाम दिए।
मोहिनीअटट्मको प्रथम सन्दर्भ माजामंगलम नारायण नब्बूदिरी द्वारा संकल्पित व्यवहार मालामा पाइन्छ जो १६औं शताब्दी ए डीमा रचिएको छ। १९औं शताब्दीमा स्वाति तिरुनाल, पूर्व त्रावण कोरका राजा थिए, जसले यस कला रूपलाई प्रोत्साहन र स्थिरीकरण देनका लागि पर्याप्त प्रयास गरे। स्वातिका पश्चातका समयमा यद्यपि यस कला रूपमा गिरावट आयो। कुनै प्रकार यो केही प्रान्तीय जमींदारहरू र उच्च वर्गीय मानिसेका भोगवादी जीवनको संतुष्टिका लागि कामवासनासम्म गिर गए कवि वालाठोलले यसलाई एक पल्ट फेरि नया जीवन दिए र यसलाई केरल कला मण्डलमका माध्यमदेखि एक आधुनिक स्थान प्रदान गरे, जसको स्थापना तिनले १९०३माको थियो। कलामण्डलम कल्याणीमा, कलामण्डलमको प्रथम नृत्य शिक्षिका थियों जो यस प्राचीन कला रूपलाई एक नया जीवन दिनमा सफल रहीं। तिनको साथ कृष्णा पणीकर, माधवी अम्मा र चिन्नम्मू अम्माले यस लुप्त होती परम्पराको अन्तिम कडीहरू जोडी जो कलामण्डलका अनुशासनमा पोषित अन्य आकांक्षी थियों।
मूलभूत नृत्य ताल चार प्रकारका हुन्छन्: तगानम, जगानम, धगानम र सामीश्रम। यी नाम वैट्टारी नामक वर्गीकरणदेखि उत्पन्न भए छन्।
कुचिपुडी
[सम्पादन गर्नुहोस्]
कुचीपुडी आन्ध्र प्रदेशको एक स्वदेशी नृत्य शैली छ जसले यसै नामका गाउँमा जन्म लिया र पनपी, यसको मूल नाम कुचेलापुरी वा कुचेलापुरम थियो, जो कृष्णा जिल्लाहरूको एक कस्बा छ। आफ्नो मूलदेखि नैं यो तेस्रो शताब्दी बीसीमा आफ्नो धुंधले अवशेष छोड आयो छ, यो यस क्षेत्रको एक निरंतर र जीवित नृत्य परम्परा छ। कुचीपुडी कलाको जन्म अधिकांश भारतीय शास्त्रीय नृत्हरूका समान धर्महरूका साथ जोडिएको छ। एक लम्बे समयदेखि यो कला केवल मंदिरहरूमा र त्यो पनि आन्ध्र प्रदेशका केही मंदिरहरूमा वार्षिक उत्सवका अवसरमा प्रदर्शितगरिन्थ्यो।
परम्पराका अनुसार कुचीपुडी नृत्य मूलत: केवल पुरुषहरू द्वारा गरिन्थ्यो र त्यो पनि केवल ब्राह्मण समुदायका पुरुषहरू द्वारा। यी ब्राह्मण परिवार कुचीपुडीका भागवतथालू कहलान्थे। कुचीपुडीका भागवतथालू ब्राह्मणहरूको पहिलो समूह १५०२ ए. डी. निर्मित गरिएको थियो। तिनको कार्यक्रम देवताहरूलाई समर्पित गरे जान्थे तथा तिनले आफ्नो समूहहरूमा महिलाहरूलाई प्रवेश छैन दिए।
महिला नृत्यांगनाहरूका शोषणका कारण नृत्य कलाका ह्रासका युगमा एक सिद्ध पुरुष सिद्धहरूद्र योगीले नृत्यलाई पुन: परिभाषित गरे। कुचीपुडीका पन्ध्र ब्राह्मण परिवारहरूले पाँच शताब्दिहरू भन्दा अधिक समयसम्म परम्परालाई अघि बढाया छ। प्रतिष्ठित गुरू जस्तै वेदाँतम लक्ष्मी नारायण, चिंता कृष्णा मूर्ति र तादेपल्ली पेरायाले महिलाहरूलाई यसमा सामेल गर्न नृत्यलाई र समृद्ध बनाएको छ। डा. वेमापति चिन्ना सत्यमले यसमा धेरै नृत्य नाटिकाहरूलाई जोडियो र धेरै एकल प्रदर्शनहरूको नृत्य संरचना तैयारको र यस प्रकार नृत्य रूपका क्षितिजलाई व्यापक बनाए। यो परम्परा तबदेखि महान बनी भएको छ जब पुरुष नैं महिलाहरूको अभिनय गरिन्थ्यो र अब महिलाहरू पुरुषहरूको अभिनय गर्न लाग्यो छन्।
कुटियाट्टम
[सम्पादन गर्नुहोस्]कटियाट्टम केरलका शास्त्रीय रंग मंचको अद्वितीय रूप छ जो अत्यंत मनमोहक छ। यह २००० वर्ष पहिलाका समयदेखि गरिन्थ्यो र यो संस्कृतका नाटकहरूको अभिनय छ र यो भारतको सबैभन्दा पुराना रंग मंच छ, जसलाई निरंतर प्रदर्शित गरिन्छ।
राजा कुल शेखर वर्मनले १०औं शताब्दी ए. डी.मा कुटियाट्टममा सुधार गरे र रूप संस्कृतमा प्रदर्शनको परम्परालाई जारी रखे भए छ। प्राकृत भाषा र मलयालम आफ्नो प्राचीन रूपहरूमा यस माध्यमलाई जीवित रखे छन्। यस भण्डारमा भास, हर्ष र महेन्द्र विक्रम पल्लव द्वारा देखिे गए नाटक सामेल छन्।
पारम्परिक रूपले चकयार जातिका सदस्य यसमा अभिनय गर्दछन् र यो यस समूहलाई समर्पण नैं छ जो शताब्दिहरूदेखि कुटियाट्टमका संरक्षणको उत्तरदायी छ। द्रुमरहरूको उप जाति नाम्बियारलाई यस रंग मंचका साथ निझावूका अभिनेताका रूपमा जोडिन्छ (मटकेका आकारको एक ठूलो ड्रम कुटियाट्टमको विशेष्दछ)। नाम्बियार समुदायको महिलाहरू यसमा महिला चरित्रहरूको अभिनय गर्दछ र बेल धातुको घण्टीहरू बज्दछ। जबकि अन्य समुदाहरूका मानिस यस नाट्य कलाको अध्ययन गर्दछन् र मंचमा प्रदर्शनमा भाग लिन सक्छन्, किन्तु ती मंदिरहरूमा प्रदर्शन छैन गरते।
जटिल हाव भावको भाषा, मंत्रोच्चार, चेहरिया र आँखाहरूको अतिशय अभिव्यक्ति विस्तृत मुकुट र अनुहारको सजावाटका साथ मिलेर कुटियाट्टमको अभिनय बनाउँदछन्। यसमा मिझावू ड्रमहरू द्वारा, सानो घण्टिहरू र इडक्का (एक सीधै गिलासका आकारको ड्रम)देखि तथा कुझाल (फूंक गर्न बजाने वाला एक वाद्य) र शंखदेखि संगीत दिइन्छ।
सन्दर्भ
[सम्पादन गर्नुहोस्]- Ambrose, Kay (१९८४), Classical Dances and Costumes of India, Palgrave Macmillan।
- Andhra Natyam, Andhra Pradesh Government, अन्तिम पहुँच २००८-०१-२९।
बाह्य कडीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]- Classical Indian dance कर्लीमा—भारतीय शास्त्रीय नृत्यमा २५० भन्दा अधिक सूत्रहरूको स्रोत