जयपुर

जयपुर जयपुर
उपनाम:  गुलाबी शहर
जनसङ्ख्या  (2011)
• जम्मा	६,६६३,९७१

जयपुर उच्चारण^ⓘ जसलाई गुलाबी नगर को नाम ले पनि जानिन्छ, भारतमा राजस्थान राज्यको राजधानी हो । आमेरको तौरमा यो जयपुर नामले प्रसिद्ध प्राचीन रजवाडा को पनि राजधानी रहेको थियो । यस शहरको स्थापना १७२८ मा आमेरको महाराजा जयसिंह द्वितीय ले गरेका थिए । जयपुर आफ्नो समृद्ध भवन निर्माण-परम्परा, सरस-संस्कृति र ऐतिहासिक महत्त्व को लागि प्रसिद्ध छ । यो शहर तीनै तर्फबाट अरावली पर्वतमालाले घेरिएको छ । जयपुर शहरको पहिचान यहाँको घर र पुरानो घरहरूमा भएको गुलाबी धौलपुरी ढुङ्गाले हुन्छ जुन यहाँको स्थापत्यको खुवी हो । सन् १८७६ मा तत्कालीन महाराज सवाई रामसिंहले इङ्ल्याण्डको महारानी एलिजाबेथ प्रिंस अफ वेल्स युवराज अल्बर्टको स्वागत मा पुरा शहरलाई गुलाबी रङ्गले आच्छादित गराएका थिए । त्यहीदेखि शहरको नाम गुलाबी शहरी रहेको छ ।

शहर चारै तर्फबाट ढोका र परकोटले घेरिएको छ, जसमा प्रवेशको लागि सात ढोका छ । पछि अर्को द्वार पनि बनियो जुन 'न्यू गेट' भनिन्छ । पुरा शहर करीब छ भागमा बाटिएको छ र यो १११ फुट (३४ मी.) चौडाइ सडकले विभाजित छ । पाँच भाग मध्य प्रासाद भागलाई पूर्वी, दक्षिणी एवं पश्चिमी तर्फबाट घेरिएको छ र छैटौँ भाग एकदम पुर्वमा स्थित छ । प्रासाद भागमा हवा महल परिसर, व्यवस्थित उद्यान एवं एक छोटो झील छ । पुरानो शहको उत्तर-पश्चिमी तर्फ पहाडीमा नाहरगढ दुर्ग शहर मुकुटको समान देखिन्छ । यस बाहेक यहीँ मध्य भागमा सवाई जयसिंह द्वारा बनाइएको वेधशाला, जन्तर मन्तर, जयपुर पनि छ ।

इतिहास

१७ शताब्दीमा जब मुगलले आफ्नो सक्ति गुमाउन थाले, तब समूचे भारतमा अराजकता सिर उठाउन लागे, यसै दौरमा राजपूतानाको आमेर रियासत, एक बढा ताकतको रूपमा निक्ले । जाहिर छ कि महाराजा सवाई जयसिंहलाई तब मीलाहरूको दायरेमा फैलिएको आफ्नो रियासत संभालन र सुचारु राजकाज संचालनको लागि आमेर छोटा लाग्न थाले र यस प्रकार यस नया राजधानीको रूपमा जयपुरको कल्पना गरियो | यस शहरको नींव पहिले पहिले भनियो, यसको बारेमा मतभेद छ, तर केहि इतिहासकारकरूको अनुसार तालकटोराको निकट स्थित शिकारको होदीदेखि यस शहरको निर्माणको सुरुवात भयो । कोहि यसलाई ब्रह्मपुरी र कोहि आमेरको पास एक स्थान 'यज्ञयूप' स्थलले मान्छन् | तर यो निर्विवाद हो, सबैभन्दा पहिला चन्द्रमहल बनाउन र फेरि बाजर र साथमा तीन चौपडा |

सवाई जयसिंहले यो शहर बस्नुभन्दा पहिले यसको सुरक्षाको पनि धेरै चिन्ता गरेका थीए र सुरक्षा सुनिश्चित गरे पछि नै सात दह्रो ढोकाहरूको साथ किलाबन्दी गरेका थीए । जयसिंहले मराठहरूको हमलाको चिंताले आफ्नो राजधानीको सुरक्षाको लागि चारदीवारी ढोका बनाएका थीए, तर उनलाई शायद मौजूदा समयको सुरक्षा समस्याहरूको भान थिएन । इतिहासको पुस्तकहरूमा जयपुरको इतिहासको अनुसार यो देशल्प् पहला पूरा योजनाले बनेको शहर थियो र स्थापनाको समय राजा जयसिंहले आफ्नो राजधानी आमेरमा बढाएर आबादी र पानीको समस्यालाई ध्यानमा राखेर नै यसको विकास गरेका थिए । नगरको निर्माणको काम सन् १७२७ मा शुरू भयो र प्रमुख स्थानहरूको बनाउनमा करीब चार साल लागेको थियो । यो शहर नौ खण्डहरूमा विभाजित गरिएको थियो, जिसमा दुई खण्डहरूमा राजकीय इमारतहरू र राजमहलहरूलाई बसाइएको थियो । प्राचीन भारतीय शिल्पशास्त्रको आधारमा निर्मित यस नगरको प्रमुख वास्तुविद थियो एक बङ्गाली ब्राह्मण विद्याधर (चक्रवर्ती)]], जो आमेर दरबारको 'कचहरी-मुस्तफी' मा आरम्भमा महज एक नायब-दरोगा (लेखा-लिपिक) थिए, तर उनको वास्तुकलामा गहिरो दिलचस्पी र असाधारण योग्यताले प्रभावित भएको महाराजाले उनलाई नया राजधानीको लागि नया नगरको योजना बनाउनको निर्देश दिए ।

यो शहर प्रारम्भदेखि नै 'गुलाबी' नगर थिएन तर अन्य सामान्य नगरहरू जस्तै थियो, तर सन् १८७६ मा जब वेल्सको राजकुमार आए तब महाराजा रामसिंह (द्वितीय) को आदेशमा पूरा शहरलाई गुलाबी रङ्गले जादुई आकर्षण प्रदान गर्ने कोशिश गरिएको थियो । त्यस पछिदेखि नै यो शहर 'गुलाबी नगरी' को नामले प्रसिद्ध भयो । सुदर भवनहरूको आकर्षक स्थापत्य वाला, दुई सय वर्ग किलोमीटरभन्दा अधिक क्षेत्रफलमा फैलिएको जयपुरमा जलमहल, जन्तर-मँअन्तर, आमेर महल, नाहरगढको किला, हवामहल र आमेरको किला राजपूतहरूको वास्तुशिल्पको बेजोड नमूने छ ।