महाजनपद
यो लेख हिन्दीबाट अनुवाद गरिएको हो। यहाँ क्लिक गरेर यस लेखमा रहेका त्रुटिहरु सुधार्न सक्नुहुन्छ।
महाजनपद प्राचीन भारतमा राज्य वा प्रशासनिक एकाईहरूलाई भन्थे । उत्तर वैदिक कालमा केही जनपदहरूको उल्लेख मिल्दछ । बौद्ध ग्रन्थहरूमा यिनको धेरै बार उल्लेख भएकोछ ।
गणना र स्थिति[सम्पादन गर्नुहोस्]
ईसा पूर्व छठी शताव्दीमा वैयाकरण पाणिनीले २२ महाजनपदहरूको उल्लेख गरेकोछ । यीबाट तीन - मगध, कोसल तथा वत्सलाई महत्त्वपूर्ण बताइएको छ ।
आरम्भिक बौद्ध तथा जैन ग्रन्थहरूमा यिनको बारेमा धेरै जानकारी पाईन्छ । यद्यपि कुल सोह्र महाजनपदहरूको नाम पाईन्छ तर यी नामाकरण अलग-अलग ग्रन्थहरूमा भिन्न-भिन्न छन् । इतिहासकार यस्तो मान्दछन् कि यी अन्तर भिन्न-भिन्न समयमा राजनीतिक परिस्थितिहरुका परिवर्तन गर्नेका कारण भएकोछ । यसका अतिरिक्त यी सूचिहरुका निर्माताहरूको जानकारी पनि तिनको भौगोलिक स्थितिदेखि अलग हुन सक्छ । बौद्ध ग्रन्थ अंगुत्तर निकाय , महावस्तुमा १६ महाजनपदोंको उल्लेख छ-
- अवन्ति - आधुनिक मालवाको प्रदेश जसको राजधानी उज्जयिनी र महिष्मति थियो ।
- अश्मक वा अस्सक - नर्मदा र गोदावरी नदीहरूका बीच अवस्थित यस प्रदेशको राजधानी पाटन थियो ।
- अंग - वर्तमानका बिहारका मुंगेर र भागलपुर जिल्लाहरू । यिनको राजधानी चंपा थियो ।
- कम्बोज - पाकिस्तानको हजारा जिल्ला ।
- काशी - यसको राजधानी वाराणसी थियो ।
- कुरु - आधुनिक हरियाणा तथा दिल्लीको यमुना नदीका पश्चिम वाला अंश सामेल थियो । यसको राजधानी आधुनिक दिल्ली (इन्द्रप्रस्थ) थियो ।
- कोशल - उत्तर प्रदेशका फैजाबाद जिल्ला, गोंडा र बहराइचका क्षेत्र सामेल थिए । यसको राजधानी श्रावस्ती थियो ।
- गांधार - पाकिस्तानको पश्चिमी तथा अफगानिस्तानको पूर्वी क्षेत्र । यसलाई आधुनिक कंदहारदेखि जोडने गलती धेरै बार मानिस गर्न दिन्छन् जो कि वास्तवमा यस क्षेत्रदेखि केही दक्षिणमा स्थित थियो ।
- चेदि - वर्तमानमा बुंदेलखंडको इलाका ।
- वज्जि वा वृजि - आठ गणतान्त्रिक कुलहरूको सङ्घ जसको प्रदेश उत्तर बिहारमा गंगाका उत्तरमा थियो तथा जसको राजधानी वैशाली थियो ।
- वत्स वा वंश - आधुनिक उत्तर प्रदेशका इलाहाबाद तथा मिर्जापुर जिल्लाहरू ।
- पाँचाल - पश्चिमी उत्तर प्रदेश । यसको राजधानी अहिच्छत्र थियो ।
- मगध - आधुनिक पटना तथा गया जिल्लाहरू र आसनजिकका क्षेत्र ।
- मत्स्य वा मच्छ - यसमा राजस्थानका अलवर, भरतपुर तथा जयपुर जिल्लाहरूका क्षेत्र सामेल थिए ।
- मल्ल - यो पनि एक गणसंघ थियो र पूर्वी उत्तर प्रदेशका इलाके यसका क्षेत्र थिए ।
- सुरसेन वा शूरसेन - यसको राजधानी मथुरा थियो ।
ये सबै महाजनपद आजका उत्तरी अफगानिस्तानदेखि बिहारसम्म र हिन्दुकूशदेखि गोदावरी नदी तकमा फैलिएको थियो । दीर्घ निकायका महागोविंद सुत्तमा भारतको आकृतिको वर्णन गर्दै त्यसलाई उत्तरमा आयताकार तथा दक्षिणमा त्रिभुजाकार अथवा एक गोरुगाडीको प्रकार बताइएको छ । बौद्ध निकायहरूमा भारतलाई पाँच भागहरूमा वर्णित गरिएको छ - उत्तरापथ (पश्चिमोत्तर भाग), मध्यदेश, प्राची (पूर्वी भाग) दक्षिणापथ तथा अपरान्त (पश्चिमी भाग)को उल्लेख मिल्दछ । यसबाट यस कुराको पनि प्रमाण मिल्दछ कि भारतको भौगोलिक एकता ईसापूर्व छठी शताव्दीदेखि नैं परिकल्पित छ । यसका अतिरिक्त जैन ग्रन्थ भगवती सूत्र र सूत्र कृतांग, पाणिनीको अष्टाध्यायी, बौधायन धर्मसूत्र (ईसापूर्व सातौँ शताव्दीमा रचित) र महाभारतमा उपलब्ध जनपद सूचीमा दृष्टिपात गर्नुहोस् त पाहरुगे कि उत्तरमा हिमालयदेखि कन्याकुमारीसम्म तथा पष्चिममा गांधार प्रदेशदेखि लिएर पूर्वमा असम सम्मको प्रदेश यी जनपदहरुदेखि आच्छादित थियो । कौटिल्यले एक चक्रवर्ती सम्राटका अन्तर्गत संपूर्ण देशको रादनीतिक एकताको परिकल्पनाको थियो । ईसापूर्व छठी शताव्दीदेखि ईसापूर्व अर्को शताव्दीसम्म प्रचलनमा रहोस् आहत सिक्कोका वितरणदेखि अन्देशा हुन्छ कि ईसापूर्व चौथो शताव्दीसम्म सम्पूर्ण भारतमा एक नैं मुद्रा प्रचलित थियो । यसबाट त्यस युगमा भारतका एकीकरणको साफ झलक देखि्दछ ।
सत्ता संघर्ष[सम्पादन गर्नुहोस्]
ईसापूर्व छठी शताव्दीमा जिन चार महत्त्वपूर्ण राज्यहरूले प्रसिद्धि प्राप्तको तिनको नाम छन् - मगधका हर्यंक, कोसलका इक्ष्वाकु, वत्सका पौरव र अवंतिका प्रद्योत । हर्यंक एक यस्तो वंश थियो जसको स्थापना बुहद्रथहरूलाई परास्त गरवनका लागि बिंबिसार द्वारा मगधमा गरिएको थियो । प्रद्योतहरूको नाम यस्तो त्यस वंशका संस्थापकका कारण नैं थियो । संयोगले महाभारतमा वर्णित प्रसिद्ध राज्य - कुरु-पाँचाल, काशी र मत्स्य यस कालमा पनि थिएमा तिनको गिनती अब सानो शक्तिहरूमा हुन्थ्यो ।
ईसापूर्व छठी शताव्दीमा अवंतिका राजा प्रद्योतले कौशाम्बीका राजा तथा प्रद्योतका जुवाईं उदयनका साथ लडाई भएको थियो । त्यो भन्दा पहिला उदयनले मगधको राजधानी राजगृहमा हमाला गरेको थियो । कोसलका राजा प्रसेनजितले काशीलाई आफ्नो अधीन गरेका थिए र पछि उनको छोराले कपिलवस्तुका शाक्य राज्यलाई जिते । मगधका राजा बिंबिसारले अंगलाई आफ्नोमा गाभेका थिए तथा उनको छोरा अजातशत्रुले वैशाली का लिच्छविहरूलाई जिते ।
ईसापूर्व पाँचवी शताव्दीमा पैरव र प्रद्योत सत्तालोलुप नही रहोस् र हर्यंको तथा इक्ष्वांकुहरूले राजनीतिक मंचमा मोर्चा सम्हाल लिया । प्रसेनजित तथा अजातशत्रुका बीच संघर्ष चलता रह्यो । यसको हंलांकि कुनै परिणाम छैन निस्क्यो र अन्ततोगत्वा मगधका हर्यंकहरूलाई जात मिली । यसका पछि मगध उत्तर भारतको सबैभन्दा शक्तिशाली राज्य बन्यो । ४७५ ईसापूर्वमा अजातशत्रुको मृत्युका पछि त्यसको पुत्र उदयिनले सत्ता संभाली र त्यसैले मगधको राजधानी राजगृहदेखि पाटलिपुत्र (पटना) स्थानान्तरित गरे।हँलांकि लिच्छविहरुदेखि लड्दै समय अजातशत्रुले नैं पाटलिपुत्रमा एक दुर्ग बनाएमा यसको उपयोग राजधानीका रूपमा उदयिनले नैं गरे ।
उदयिन तथा त्यसको उत्तराधिकारी प्रशासन तथा राजकाजमा निकम्मे रहोस् तथा यसका पछि शिशुनाग वंशको उदय भयो । शिशुनागका पुत्र कालोशोकका पछि महापद्म नंद नामको व्यक्ति सत्तामा काबिज भयो । त्यसले मगधको श्रेष्ठतालाई र उँचा बनाएको दिए ।
