नेपालका जातीहरू

मगर, नेपालको बहुसङ्ख्यक जनजाति

मैथिल, तराईको बहुसङ्ख्यक भाषिक जाति समुह

दनुवार जातिका बच्चाहरू, एक लोपोन्मुख भाषिक जाति

नेपालको जातीय नक्सा

नेपालका जातिहरूको विभाजन भाषा, जातीय पहिचान तथा जातिप्रथाबाट भएको हो। हरेक जातिहरूमा विवाहवारी आफ्नै जातिमा हुने गर्दछ। हरेक जातिको आफ्नो भाषा, संस्कृति र सभ्यता रहने गर्दछ। आदिवासी/जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान ऐन, २०५८ को दफा २ले "आदिवासी/जनजाति" भन्नाले आफ्नो मातृभाषा र परम्परागत रीतिरिवाज, छुट्टै सांस्कृतिक पहिचान, छुट्टै सामाजिक संरचना र लिखित वा अलिखित इतिहास भएकोे जाति वा समुदाय भनी परिभाषित गरेको छ। गृह मन्त्रालयको सिफारिसमा मन्त्रिपरिषद्ले अल्पसङ्ख्यक जातजाति तोक्ने व्यवस्था भएअनुसार ०.५ प्रतिशतभन्दा कम जनसङ्ख्या रहेका जातजातिलाई अल्पसङ्ख्यकका रूपमा तोकेको थियो। यस अनुसार सरकारले ११५ जातिलाई अल्पसङ्ख्यकको सूचीमा राखेको छ। राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार नेपालमा १४२ जातजातिहरू रहेका छन्।

भाषिक समूहहरू

मध्य नेपालका गुरुङ समुदायले आफ्नो परम्परागत ढोल, खैँजडी बजाउँदै

नेपालको विविध भाषिक सम्पदा दुई प्रमुख भाषिक समूहहरूबाट विकसित भएको थियो जसमा भारोपेली भाषा परिवार र भोट बर्मेली भाषा परिवार पर्दछन्। नेपालमा बोलिने भाषाहरू प्रायः भारोपेली वा चिनियाँ तिब्बती भाषा परिवारका भाषाहरू हुन्, जबकि तीमध्ये धेरै कम मात्र आग्नेली र द्रविड भाषा परिवारका भाषाहरू छन्।

नेपालका १२३ भाषाहरू मध्ये ४८ वटा भाषाहरू भारोपेली भाषाहरू हुन् जसलाई जनसङ्ख्याको ८२.१% ले बोल्ने गर्दछन्।

नेपालमा बोलिने भाषाहरू मध्ये चिनियाँ तिब्बती भाषा परिवार यसको तिब्बती-बर्मेली समूहको एक भाग हो। १७.३% सहित तुलनात्मक रूपमा कम मानिसहरूले बोल्ने भएता पनि यसमा लगभग ६३ भाषाहरू समावेश छन्। यस समूहमा पर्ने भाषाहरू तामाङ, नेपाल भाषा (नेवार), मगर, लिम्बु, आदि हुन्।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयले वि.सं २०६६ मा खतरामा परेका भाषाहरूको सर्वेक्षण र रेकर्डिङ सुरु गरेको थियो र सरकारले यो जानकारी प्रयोग गरेर अर्को जनगणनामा थप भाषाहरू समावेश गर्ने लक्ष्य राखिएको थियो।

मातृभाषाहरू

"जाति/जातीयता, भाषा र धर्म सम्बन्धी राष्ट्रिय प्रतिवेदन", राष्ट्रिय जनसङ्ख्या र आवास जनगणना २०७८ अनुसार नेपालमा १२४ मातृभाषाहरू रहेका थिए। अघिल्लो जनगणना २०६८ मा १११ वटा भाषाहरू अभिलेख गरिएको थियो र २०७८ को जनगणनामा १३ वटा नयाँ भाषाहरू फेला परेका थिए।

नयाँ थपिएका मातृभाषाहरू भोटे, लोवा, चुम/नुब्री, बारागुनवा, नार-फु, रानाथरु, कार्मारोङ, मुगाली, तिछुरोङ पोइके, सदरी, डोने, मुन्डा/मुडियारी र केवरत थिए।

मातृभाषा अनुसार जनसङ्ख्या, राष्ट्रिय जनगणना २०७८

क्रम	मातृभाषाहरू	जम्मा	प्रतिशत
	सबै भाषाहरू	२९१६४५७८	१००
१	नेपाली	१३०८४४५७	४४.८६
२	मैथिली	३२२२३८९	११.०५
३	भोजपुरी	१८२०७९५	६.२४
४	थारु	१७१४०९१	५.८८
५	तामाङ	१४२३०७५	४.८८
६	बज्जिका	११३३७६४	३.८९
७	अवधि	८६४२७६	२.९६
८	नेवारी	८६३३८०	२.९६
९	मगर ढुट	८१०३१५	२.७८
१०	डोटेली	४९४८६४	१.७
११	उर्दु	४१३७८५	१.४२
१२	यक्थुङ/लिम्बू	३५०४३६	१.२
१३	गुरुङ	३२८०७४	१.१२
१४	मगही	२३०११७	०.७९
१५	बैट्टडेली	१५२६६६	०.५२
१६	राई	१४४५१२	०.५
१७	अछामी	१४१४४४	०.४८
१८	बान्तवा	१३८००३	०.४७
१९	राजवंशी	१३०१६३	०.४५
२०	शेर्पा	११७८९६	०.४
२१	खस	११७५११	०.४
२२	बझाङी	९९६३१	०.३४
२३	हिन्दी	९८३९९	०.३४
२४	मगर खाम	९१७५३	०.३१
२५	चाम्लिङ	८९०३७	०.३१
२६	राना थारू	७७७६६	०.२७
२७	चेपाङ	५८३९२	०.२
२८	बाजुरेली	५६४८६	०.१९
२९	सन्थाली	५३६७७	०.१८
३०	दनुवार	४९९९२	०.१७
३१	दार्चुलेली	४५६४९	०.१६
३२	उराउँ/कुडुख	३८८७३	०.१३
३३	कुलुङ	३७९१२	०.१३
३४	अङ्गिका	३५९५२	०.१२
३५	माझी	३२९१७	०.११
३६	सुनुवार	३२७०८	०.११
३७	थामी	२६८०५	०.०९
३८	गनगाई	२६२८१	०.०९
३९	थुलुङ	२४४०५	०.०८
४०	बङ्गाली	२३७७४	०.०८
४१	घले	२३०४९	०.०८
४२	साम्पाङ	२१५९७	०.०७
४३	मारवाडी	२१३३३	०.०७
४४	डडेल्धुरी	२१३००	०.०७
४५	धिमाल	२०५८३	०.०७
४६	ताजपुरिया	२०३४९	०.०७
४७	कुमाल	१८४३५	०.०६
४८	खलिङ	१६५१४	०.०६
४९	मुसलमान	१६२५२	०.०६
५०	वाम्बुले	१५२८५	०.०५
५१	बहिङ/बायुङ	१४४४९	०.०५
५२	याख्खा	१४२४१	०.०५
५३	संस्कृत	१३९०६	०.०५
५४	भुजेल	१३०८६	०.०४
५५	भोटे	१२८९५	०.०४
५६	दराई	१२१५६	०.०४
५७	याम्फु/याम्फे	१०७४४	०.०४
५८	नाछिरिङ	९९०६	०.०३
५९	ह्लोमो/योल्मो	९६५८	०.०३
६०	दुमी	८६३८	०.०३
६१	जुम्ली	८३३८	०.०३
६२	बोटे	७६८७	०.०३
६३	मेवाहाङ	७४२८	०.०३
६४	पुमा	६७६३	०.०२
६५	पहरी	५९४६	०.०२
६६	आठपहरिया	५५८०	०.०२
६७	दुङमाली	५४०३	०.०२
६८	जिरेल	५१६७	०.०२
६९	तिब्बती	५०५३	०.०२
७०	दैलेखी	४९८९	०.०२
७१	चुम/नुब्री	४२८४	०.०१
७२	छन्त्याल	४२८२	०.०१
७३	राजी	४२४७	०.०१
७४	थकाली	४२२०	०.०१
७५	मेचे	४२०३	०.०१
७६	कोयी	४१५२	०.०१
७७	लोहोरुङ	३८८४	०.०१
७८	केवरत	३४६९	०.०१
७९	डोल्पाली	३२४४	०.०१
८०	डोने	३१००	०.०१
८१	मुगाली	२८३४	०.०१
८२	जेरो/जेरूङ	२८१७	०.०१
८३	कर्मारोङ	२६१९	०.०१
८४	छिन्ताङ	२५६४	०.०१
८५	ल्होपा	२३४८	०.०१
८६	लाप्चा	२२४०	०.०१
८७	मुण्डा/मुडियारी	२१०७	०.०१
८८	मनाङे	२०२२	०.०१
८९	छिलिङ	२०११	०.०१
९०	दुरा	१९९१	०.०१
९१	तिलुङ	१९६९	०.०१
९२	साङ्केतिक भाषा	१७८४	०.०१
९३	ब्याँसी	१७०६	०.०१
९४	बलकुरा/बराम	१५३९	०.०१
९५	बारागुङवा	१५३६	०.०१
९६	साद्री	१३४७	०
९७	अङ्ग्रेजी	१३२३	०
९८	मगर काइके	१२२५	०
९९	सोनहा	११८२	०
१००	हायु/वायु	११३३	०
१०१	किसान	१००४	०
१०२	पन्जावी	८७१	०
१०३	धुलेली	७८६	०
१०४	खाम्ची (राउटे)	७४१	०
१०५	लुङखिम	७०२	०
१०६	लोवा	६२४	०
१०७	कागते	६११	०
१०८	वालिङ/वालुङ	५४५	०
१०९	नार-पु	४२८	०
११०	ल्होमी	४१३	०
१११	तिछुरोङ पोइके	४१०	०
११२	कुर्माली	३९७	०
११३	कोचे	३३२	०
११४	सिन्धी	२९१	०
११५	फाङदुवाली	२४७	०
११६	बेल्हारे	१७७	०
११७	सुरेल	१७४	०
११८	माल्पाण्डे	१६१	०
११९	खरिया	१३२	०
१२०	सधनी	१२२	०
१२१	हरियान्वी	११४	०
१२२	साम	१०६	०
१२३	बनकरिया	८६	०
१२४	कुसुण्डा	२३	०
१२५	अन्य	४२०१	०.०१
१२६	नखुलेको भाषा	३४६	०

समाजिक स्थिति

शाह शासनकाल भरि (वि.सं १८०१-२०६५) पहाडी हैसियत अर्थात् (ब्राह्मण/बाहुन र क्षेत्री जाति) र नेवारहरूको उच्च जातको वर्गले निजामती सेवा, न्यायपालिका र सेनाको माथिल्लो पदमा प्रभुत्व जमाएका थिए।

तराई हैसियत अर्थात् (मैथिली ब्राह्मण, यादव, राजपुत, कुशवाह, तराई क्षेत्री) तराईको माथिल्लो जाति (मधेशी उपसमूह) हो जसमा यादवहरू सबैभन्दा बढी जनसङ्ख्या भएको जाति हो जसमा मधेशी उपसमूहमा राजनीति, इन्जिनियरिङ सेवा र चिकित्सा सेवामा प्रभुत्व जमाएका थिए र जग्गा जमिन बढी थियो। जस्तै उल्लेखनीय रामवरण यादव चिकित्सक हुन् जसले २०६५ साउन ८ देखि २०७२ कात्तिक १२ सम्म नेपालको पहिलो राष्ट्रपतिको रूपमा सेवा गरेका थिए।

नेपाली राष्ट्रिय भाषा हो जहाँ मैथिली दोस्रो सबैभन्दा बढी बोलिने भाषा हो र संस्कृत अनिवार्य विद्यालय विषय बनेको थियो। नेपाली भाषा बोल्ने र संस्कृत भाषा सिक्ने बालबालिकाहरूको उच्च माध्यमिक शिक्षाको अन्त्यमा राष्ट्रिय परीक्षा उत्तीर्ण हुने सम्भावना धेरै थियो, जसको अर्थ उनीहरूसँग राम्रो रोजगारीको सम्भावना थियो र उनीहरू उच्च शिक्षामा निरन्तरता दिन सक्थे। हिन्दूहरूमा प्रचलित जाति व्यवस्थालाई २०२० मा नयाँ मुलुकी ऐनले अवैध घोषित गरेको थियो।

जनसङ्ख्याको आधारमा नेपालमा जाति/जातीयता

राष्ट्रिय जनगणना २०६८ अनुसार नेपालमा १२५ नेपाली जाति समूहहरूको जनसङ्ख्या अभिलेख गरिएको थियो।

यद्यपि, "जाति/जातीयता, भाषा र धर्म सम्बन्धी राष्ट्रिय प्रतिवेदन", राष्ट्रिय जनसङ्ख्या र आवास जनगणना २०७८ अनुसार नेपालमा १४२ जाति/जातीयताहरू थिए, जसमध्ये १२५ पहिलेको जनगणना २०६८ मा रिपोर्ट गरिएको थियो र १७ नयाँ जनगणना २०७८ मा फेला परेको थियो।

नयाँ थपिएका जाति/जातीयताहरू रानाथरु, भूमिहार, बनकरिया, सुरेल, चुम्बा/नुब्री, फ्री, मुगल/मुगुम, पुन, रौनियार, बानियान, गोन्ध/गोन्ड, कर्मारोङ, खटिक, बेलदार, चाई/खुलौत, डोने र केवरत थिए।

मधेशी आयोगले २०७८ मा मधेशीको सूचीबाट मुस्लिम र थारुलाई हटाएको थियो। मधेशी आयोगद्वारा गरिएको ‘नेपालमा मधेशी समुदायको थर गणना -२०७८ वि.सं.’ को थर सूचीमा, उप-समूह-१ मा रहेका थारु र उप-समूह-२ मा रहेका मुस्लिमहरूलाई हटाइएको थियो।

राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार नेपालका जातजातिहरू

क्रम	जातजाति	जम्मा	जम्मा %
	जम्मा	२९१६४५७८	१००
१	क्षेत्री	४७९६९९५	१६.४५
२	ब्राह्मण- पहाड	३२९२३७३	११.२९
३	मगर	२०१३४९८	६.९
४	थारु	१८०७१२४	६.२
५	तामाङ	१६३९८६६	५.६२
६	विश्वकर्मा	१४७००१०	५.०४
७	मुसलमान	१४१८६७७	४.८६
८	नेवा: (नेवार)	१३४१३६३	४.६
९	यादव	१२२८५८१	४.२१
१०	राई	६४०६७४	२.२
११	परियार	५६५९३२	१.९४
१२	गुरुङ	५४३७९०	१.८६
१३	ठकुरी	४९४४७०	१.७
१४	मिजार	४५२२२९	१.५५
१५	तेली	४३१३४७	१.४८
१६	याक्थुङ/लिम्बु	४१४७०४	१.४२
१७	चमार/हरिजन/राम	३९३२५५	१.३५
१८	कुशवाहा	३५५७०७	१.२२
१९	कुर्मी	२७७७८६	०.९५
२०	मुसहर	२६४९७४	०.९१
२१	धानुक	२५२१०५	०.८६
२२	दुसाध/पासवान/पासी	२५०९७७	०.८६
२३	ब्राह्मण- तराई	२१७७७४	०.७५
२४	मल्लाह	२०७००६	०.७१
२५	सन्यासी/दसनामी	१९८८४९	०.६८
२६	केवट	१८४२९८	०.६३
२७	कानु	१५२८६८	०.५२
२८	हजम/ठकाुर	१३६४८७	०.४७
२९	कलवार	१३४९१४	०.४६
३०	राजवंशी	१३२५६४	०.४५
३१	शेर्पा	१३०६३७	०.४५
३२	कुमाल	१२९७०२	०.४४
३३	तत्मा/तत्वा	१२६०१८	०.४३
३४	खत्वे	१२४०६२	०.४३
३५	घर्ती/भुजेल	१२०२४५	०.४१
३६	माझी	१११३५२	०.३८
३७	नुनिया	१०८७२३	०.३७
३८	सुँडी	१०७३८०	०.३७
३९	धोवी	१०१०८९	०.३५
४०	लोहार	१००६८०	०.३५
४१	बिन	९६९७४	०.३३
४२	कुमहार	९५७२४	०.३३
४३	सोनर	९३३८०	०.३२
४४	चेपाङ/प्रजा	८४३६४	०.२९
४५	रानाथारु	८३३०८	०.२९
४६	दनुवार	८२७८४	०.२८
४७	सुनुवार	७८९१०	०.२७
४८	हलुवाई	७१७९६	०.२५
४९	बराई	६८०११	०.२३
५०	बाँतर/सरदार	६१६८७	०.२१
५१	कहर	५९८८२	०.२१
५२	सन्थाल	५७३१०	०.२
५३	बनियाँ	५३६५५	०.१८
५४	बथबनियाँ	५२४६६	०.१८
५५	बडही/बढई	५२४३७	०.१८
५६	उराउँ/कुडुख	४६८४०	०.१६
५७	राजपुत	४६५७७	०.१६
५८	अमात	४६४७१	०.१६
५९	गनगाई	४१४४६	०.१४
६०	लोध	३९८७२	०.१४
६१	गडेरी/भेडियार	३५४९७	०.१२
६२	घले	३५४३४	०.१२
६३	मारवाडी	३३८०३	०.१२
६४	कायस्थ	३३५०२	०.११
६५	कुलुङ	३३३८८	०.११
६६	थामी	३२७४३	०.११
६७	भूमिहार	३२१९९	०.११
६८	राजभर	२९२४०	०.१
६९	रौनियार	२७२५८	०.०९
७०	धिमाल	२५६४३	०.०९
७१	खवास	२२५५१	०.०८
७२	ताजपुरिया	२०९८९	०.०७
७३	कोरी	२०६७०	०.०७
७४	डोम	१९९०१	०.०७
७५	माली	१९६०५	०.०७
७६	दराई	१८६९५	०.०६
७७	याख्खा	१७४६०	०.०६
७८	भोटे	१५८१८	०.०५
७९	बान्तवा	१५७१९	०.०५
८०	राजधोब	१५३९१	०.०५
८१	धुनियाँ	१५०३३	०.०५
८२	पहरी	१५०१५	०.०५
८३	बङ्गाली	१३८००	०.०५
८४	गोँढ/गोड	१२२६७	०.०४
८५	चाम्लिङ	१२१७८	०.०४
८६	छन्त्याल/छन्तेल	११९६३	०.०४
८७	थकाली	११७४१	०.०४
८८	वादी	११४७०	०.०४
८९	बोटे	११२५८	०.०४
९०	पुन	९८२७	०.०३
९१	ह्योल्मो/योल्मोपा	९८१९	०.०३
९२	खटिक	९१५२	०.०३
९३	याम्फु	९१११	०.०३
९४	केवरत	८८०९	०.०३
९५	बराम/ बरामु	७८५९	०.०३
९६	देव	७४१८	०.०३
९७	नाछिरिङ	७३००	०.०३
९८	गाइने	६९७१	०.०२
९९	बहिङ	६५४७	०.०२
१००	थुलुङ	६२३९	०.०२
१०१	जिरेल	६०३१	०.०२
१०२	खलिङ	५८८९	०.०२
१०३	आठपहरिया	५८७८	०.०२
१०४	डोल्पो	५८१८	०.०२
१०५	सरबरिया	५७९३	०.०२
१०६	मेवाहाङ	५७२७	०.०२
१०७	ब्याँसी/सौका	५७१८	०.०२
१०८	दुरा	५५८१	०.०२
१०९	मेचे	५१९३	०.०२
११०	राजी	५१२५	०.०२
१११	साम्पाङ	४८४१	०.०२
११२	चाई/खुलौट	४८०५	०.०२
११३	चुम्बा/नुब्री	४४१४	०.०२
११४	धनकार/ धरिकार	४०९०	०.०१
११५	मुण्डा	३५८९	०.०१
११६	लेप्चा	३५७८	०.०१
११७	पथरकट/ कुशवाडिया	३३४३	०.०१
११८	हायु	३०६९	०.०१
११९	बेल्दार	३०३७	०.०१
१२०	हलखोर	२९२९	०.०१
१२१	नटुवा	२८९६	०.०१
१२२	लोहोरूङ	२५९८	०.०१
१२३	कमर	२५३२	०.०१
१२४	ढाँडी	२३३९	०.०१
१२५	डोने	२१२५	०.०१
१२६	मुगल/मुगुम	२१२४	०.०१
१२७	पन्जावी/शिख	१८४६	०.०१
१२८	कर्मारोङ	१६६३	०.०१
१२९	चिडिमार	१६१५	०.०१
१३०	किसान	१४७९	०.०१
१३१	ल्होपा	१३९०	०
१३२	कलार	९३१	०
१३३	फ्री	९२१	०
१३४	कोचे	८४७	०
१३५	तोप्केगोला	६४२	०
१३६	राउटे	५६६	०
१३७	वालुङ	४८१	०
१३८	ल्होमी	३५५	०
१३९	सुरेल	३१८	०
१४०	कुसुण्डा	२५३	०
१४१	बनकरिया	१८०	०
१४२	नुराङ	३६	०
	अन्य	५८८८	०.०२
	विदेशी	१३७४०७	०.४७
	नखुलेको	४४३६	०.०२

धर्म

"जाति/जातीयता, भाषा र धर्म सम्बन्धी राष्ट्रिय प्रतिवेदन" अनुसार, राष्ट्रिय जनसङ्ख्या र आवास जनगणना २०७८ र २०६८ मा व्यक्तिहरूले अपनाएका धर्महरूको सङ्ख्या यस प्रकार थियो:

	२०७८ को जनगणना				२०६८ को जनगणना
धर्म	प्रतिशत	प्रतिशत		धर्म	प्रतिशत	प्रतिशत
हिन्दु	२३६७७७४४	८१.१९		हिन्दु	२१५५१४९२	८१.३४
बौद्ध	२३९३५४९	८.२१		बौद्ध	२३९६०९९	९.०४
इस्लाम	१४८३०६६	५.०९		इस्लाम	११६२३७०	४.३९
किराँत	९२४२०४	३.१७		किराँत	८०७१६९	३.०५
इसाई	५१२३१३	१.७६		इसाई	३७५६९९	१.४२
प्रकृति	१०२०४८	०.३५		प्रकृति	१२१९८२	०.४६
बोन	६७२२३	०.२३		बोन	१३००६	०.०५
जैन	२३९८	०.०१		जैन	३२१४	०.०१
बहाई	५३७	०.००		बहाई	१२८३	०.००
शिख	१४९६	०.०१		शिख	६०९	०.००
पहिचान नभएको	-	-		पहिचान नभएको	६१५८१	०.२३
जम्मा	२९१६४५७८	१००		जम्मा	२६४९४५०४	१००

तस्वीर सङ्ग्रह

• 
  काठमाडौंमा परम्परागत बाहुन पुजारी
• 
  थारु महिला
• 
  खस समुदायका महिलाहरुले तीज मनाउँदै
• 
  नेवार समूहका बान्रास / शाक्य बौद्ध पुजारीहरू
• 
  खस झाँक्री
• 
  दमाहा बजाउने दमाई पुरुषहरू
• 
  तामाङ महिला
• 
  लिम्बु आदिवासी समूह
• 
  थारु महिलाहरू
• 
  गुरुङ महिलाहरू
• 
  नेवार समुदाय
• 
  खास पर्वते विवाहको
• 
  शेर्पा, माथिल्लो तिब्बती जातीय समूह
• 
  किराँती लिम्बु महिलाहरु केलाङ प्रदर्शन गर्दै
• 
  मगर सैन्य जनजाति, नेपाल
• 
  वरिष्ठ अर्पण दशैं टीका; खास परबतिया समुदायको विशेषता
• 
  राउटे पुरुष
• 
  मगर समुदाय
• 
  नेपालको खास मानिस, द पिपुल अफ इन्डियामा चित्रित
• 
  मगर महिला
• 
  लिम्बु महिलाहरू